Osoby

ZIEMBIŃSKI Zbigniew Marian (17 marca 1908 Wie­liczka – 18 października 1978 Rio de Janeiro)

aktor, reżyser, kierownik artystyczny

Był synem Mariana Ziembińskiego, le­karza, oficera armii austriackiej, i Leonii z Cyfrowiczów, mężem Marii z Próżyńskich, ojcem aktora Krzy­sztofa Ziembińskiego.

Po ukończeniu gimnazjum w Wie­liczce studiował literaturę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W sezonach 1927/28 i 1928/29 występował w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie (pierwsza rola Zakrystian Leuthier – Proboszcz wśród bogaczy 29 sierpnia 1927); w lipcu 1928 był z tym zespołem we Lwowie.

W sezonie 1929/30 w Teatrach Miejskich w Wilnie pod dyrekcją Aleksandra Zelwerowicza grał i debiutował jako reżyser (Maski Ferdynanda Crommelyncka 1 października 1929). Egzamin re­żyserski zdał 16 grudnia 1929 przed komisją ZASP-u, uzyskując prawa zawodowe jako najmłodszy reżyser w Polsce. Na sezon 1930/31 został zaangażowany przez Arnolda Szyfmana jako aktor i reżyser Teatrów Polskiego i Małego w Warszawie; w sezonie 1931/32 zaproszony przez Karola Borowskiego, grał i reżyserował w Teatrach Miejskich w Łodzi. W lecie 1931 brał udział w objeździe zorganizowanym przez aktorów Teatru Naro­dowego z Warszawy (m.in. Radom, Kielce, Częstochowa, Płock, Bydgoszcz).

Od 1932 był aktorem i reżyserem warszawskich Teatrów Miejskich (sezony 1932/33–1933/34), następnie TKKT, a po podziale zespołów od sezonu 1936/37 do wybuchu II wojny światowej ponownie Teatrów Polskiego i Małego. Reżyserował i grał gościnnie także m.in. w Teatrze Nowym w Poznaniu (sezon 1935/36), Teatrze im. Słowackiego w Krakowie (1937) i w Re­ducie.

Od 1928 grywał epizody w filmach, próbował też bez powodzenia reżyserii filmowej (1936). W 1933 lub na początku 1934 odbył wycieczkę do ZSRR. Od 1936 prowadził ćwiczenia z techniki aktorskiej na Wydziale Sztuki Reżyserskiej PIST-u. Współpracował też z Polskim Radiem, m.in. w Studio Radiowym Reduty. Na temat współpracy aktora z radiem wygłosił referat na zjeździe ZASP-u w 1936. Od 1933 był członkiem Zarządu Głównego ZASP-u.

We wrześniu 1939 zna­lazł się w Rumunii, gdzie wraz z Ireną Eichlerówną i innymi zorganizował w Bukareszcie Zespół Artystów Te­atrów Warszawskich. Zespół ten (pn. Teatr Polski) od 10 lutego 1940 występował w Paryżu, a następnie z programem składanym objeżdżał skupiska polonijne we Francji.

Po kapitulacji Francji Ziembiński wyjechał do Brazylii, gdzie początkowo występował w przedstawieniach polskich, a od 1941 rozpoczął pracę jako reżyser i aktor teatrów brazylijskich. Od 1942 był w Rio de Janeiro reżyserem w Teatro dos Novos, a od 1943 kierował zespołami: Os Comediantes (1943–47), od 1948 Teatro Popular de Arte Maria Della Costa i zespołem Henriette Morineau, a od 1950 Teatro Brasileiro de Comédia w São Paulo. W 1957 opuścił Teatro de Comédia i kie­rował zespołem Calcidy Becker. Od 1959 był re­żyserem i aktorem w różnych zespołach, głównie w Rio de Janeiro.

W sezonie 1963/64 odwiedził Polskę; re­żyserował w Starym Teatrze w Krakowie (Złoty pysk) i w Teatrze Współczesnym w Warszawie (Ścieżka zba­wienia). Po powrocie do Rio de Janeiro pracował głównie w telewizji. W Brazylii obchodził jubileusze (1951, 1967, 1975).

Aktor i reżyser

„Z uniwersytetu przeskoczył od razu na scenę Teatru im. Słowackiego, nigdy nie był początkującym, od razu gotowym aktorem. Zadziwiała jego fenome­nalna dykcja, gdyż przy niezmiernej precyzji arty­kulacji mógł mówić w tempie karabinu maszyno­wego” wspominała Hanna Małkowska. W Krakowie zagrał ok. trzydziestu ról, m.in. Andrzeja (Simona), Hrabiego Jakuba (Król), Parysa (Achilleis).

W teatrze wileńskim „wcześnie dojrzewający i dynamiczny”, „był jednym z filarów zespołu”, a rolą Dolskiego w Wielkim człowieku do małych interesów (wraz z grającą Matyldę Zofią Niwińską) „zdobyli szturmem pozycję czołowej pary amantów komediowych” pi­sał Jan Kreczmar. Do ważniejszych ról sezonu wileńskiego należały też: Chlestakow (Rewizor), Oberon (Sen nocy letniej) i Birbancki (Dożywocie).

W Warszawie był już dojrzałym, cenionym, „rasowym” aktorem. Wysoki, przystojny, obdarzony dużym temperamen­tem i wdziękiem, grywał najczęściej role komedio­wych amantów. Wigor, „gładkość”, swoboda sceniczna i łatwość techniczna spowodowały (obok na ogół pochwalnych ocen) uwagę Bohdana Korzeniewskiego (1936), że w grze jego pojawiał się „ledwie do­strzegalny cień nonszalancji, który sprawiał, że kilka ostatnich jego kreacji przyjętych zostało chłodniej, niż na to zasługiwały”. Z ważniejszych ról wymie­nić można: Szywalskiego (U mety), Franciszka Dominique (Domino), Młodego Remberta (Powrót ma­my), Zbigniewa (Mazepa). Szczególnie chwalone były grane przez Ziembińskiego postacie artystów: Poeta (We­sele, wyróżnienie w konkursie teatralnym w rocznicę śmierci Wyspiańskiego, w 1932), Levis Dodd (Tessa, 1936) – „zjednuje grą bezpośrednią i szczerą – ma w sobie ciągły niepokój, nerwowość, roz­drażnienie, ponure zamyślenia artysty opętanego demonizmem swej sztuki” (Bohdan Korzeniewski), Henryk (Temperamenty, 1939) i najgłośniejsza z nich – Chopin (Lato w Nohant, Teatr Mały 1936; Teatr im. Słowackiego, Kraków 1937; Reduta 1938).

Po wy­jeździe z Polski grał m.in. Przełęckiego w Uciekła mi przepióreczka (prem. Bukareszt 17 listopada 1939). Często grał w sztukach przez siebie reżyserowanych. Uważał, że „prawdziwy reżyser odtwórczo-twórczy musi być przede wszystkim całkowicie obiektyw­nym lektorem”; „rodzaj formy utworu, jego kom­pozycja, barwa, język – powołują do życia formę realizacji zrośniętą z nimi całkowicie, nigdy zaś forma realizacji obrana z góry nie powinna narzucać sensu i barwy utworowi” (cyt. za Janem Lorentowiczem). „Podczas prób – wspominał Zbigniew Koczanowicz – był w stosunku do aktorów delikatny i prawie czuły jak Juliusz Osterwa, a jednocześnie drobiazgowy i pedantyczny jak Węgierko”.

Spe­cjalizował się w wystawianiu komedii, często inte­lektualnych; w recenzjach podkreślano inteligencję, spraw­ność, pomysłowość i precyzję reżysera, zarzucając mu czasem pewną powierzchowność rozwiązań i skłonność do sentymentalizmu. Do najgłośniejszych jego prac reżyserskich należały: Henryk IV Luigi Pirandella (1934), Stare wino (1935), Zwycięska płeć (1936), Jadzia wdowa (1937), Brat marno­trawny (1939), i ostatnia przed wybuchem wojny – Genewa.

Ojciec teatru brazylijskiego

W latach czterdziestych zasłynął jako or­ganizator, reżyser i aktor teatrów brazylijskich. „W 43 roku swojego życia jest już postacią pół-legendarną, bardziej pewną swojego miejsca w historii te­atru brazylijskiego niż jakakolwiek inna postać w jakimkolwiek innym czasie” – pisał w 1951 kry­tyk brazylijski Décio de Almeida Prado. Był wy­chowawcą nowych pokoleń aktorów, reżyserów i scenografów brazylijskich. Uprawiał też malarstwo i rysunek. Prawie ćwierć wieku oddalenia, a być może nietrafny wybór sztuk sprawiły jednak, że rozminął się z gustami i wrażliwością polskiej pub­liczności i krytyki. Przedstawienia reżyserowane przez Ziembińskiego w sezonie 1963/64 przyjęte były w Polsce uprzejmie, ale chłodno. Chwalono malowniczość i siłę wyrazu scen zbiorowych, sprawność w pro­wadzeniu aktorów, ale zarzucano inscenizacji „przebrzmia­ły” styl ekspresjonistyczny z jednej i skłonność do naturalizmu z drugiej strony.

W teatrze polskim zapisał się sukcesami lat trzydziestych, potem zyskał sławę jako „ojciec teatru brazylijskiego”.

Bibliografia

Almanach 1978/79; Boy: Pisma t. 25 s. 50, 314, t. 26 s. 48, 229, 365, t. 27 s. 20, t. 28 s. 42, 254, 255, 336, 384, 426, 429; Csató: Polski t. współczesny; EdS t. 9; Hist. filmu t. 2; Iwaszkiewicz: T. Polski; Koczanowicz s. 121–125 (il.); Konarska-Pabiniak: Repertuar; Korzeniew­ski: Spory; Krasiński: Warsz. sceny; Kreczmar: Notatnik (tu cyt.); Kreczmar: Drugi notatnik (il.); Lorentowicz: T. Polski; Łoza: Czy wiesz; Małkowska: Teatr; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; O zespole Reduty s. 416; Orlicz (il.); Parandowski: Kiedy byłem recenzentem, Warszawa 1963; Słonimski: Gwałt; T. przy ul. Cegielnianej; Wierzyński: Wrażenia; Wilski: Szkol­nictwo; Wysiński: ZASP; Dz. Pol. (Londyn) z 23 VI 1989; Gwiazda Polarna (Stevens Point, Wisc. w USA) 1980 nr 7; Pam Teatr. 1963 z. 1–4 s. 8, 9, 17 (il.); Scena Pol. 1929 z. 2, 1930 z. 8; Życie Warsz. 1978 nr 253; Afisze, programy, wycinki prasowe (m.in. program przedstawienia Złoty pysk w Starym T.; il. i cyt. D. de Almeida Prado), IS PAN; Afisze, wycinki prasowe z il. (sygn. D 387 III), MTWarszawa.

Ikonografia

W. Dunin-Marcinkiewicz: Z. w roli (Turandot), akw., oł., 1930 (?) – MTWarszawa; L. Grabowski: Z. jako Chopin (Lato w Nohant), informacja Stolica 1964 nr 37; Fot. – Arch. Dok. Mech., MTWarszawa.

Filmografia

1928 – Huragan (f.); 1934 – Córka generała Pankratowa (f.), Czy Lucyna to dziewczyna? (f.); 1936 – Róża (1); 1937 – Ułan księcia Józefa (f.); 1938 – Ko­ściuszko pod Racławicami (i), Profesor Wilczur (f.), Rena (f.); Materiały – Archiwum TV Warszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t. II, PWN, Warszawa 1994.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Michalski Yan: Ziembinski e o teatro brasileiro, Peixoto, ed. Fernando, Albuquerque, Johana, Editora Hucitec, Ministério da Cultura/FUNARTE, São Paulo – Rio de Janeiro 1995 [wersja cyfrowa];
• Gilberto  Antonio, Ziembinski. Mestre do Palco, Imprensa Oficial, Imprensa Oficial, São Paulo 2010 [wersja cyfrowa];
• Pluta Aleksandra: Ten piekielny polski akcent. Ziembiński na brazylijskiej scenie, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW, Warszawa 2015

Zbigniew Ziembiński i polski teatr w Brazylii (wideo)

Spotkanie poświęcone osobie i dokonaniom Zbigniewa Ziembińskiego oraz polskim zespołom teatralnym działającym w Brazylii i teatralnej współpracy polsko-brazylijskiej
– Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa, 17 września 2015.
Udział wzięli: Aleksandra Pluta, Jan Sęk, Dariusz Kosiński, Magdalena Walczuk.