Alojzy Smolka
SMOLKA Alojzy (27 kwietnia 1907 Racibórz – 9 maja 1971 Opole),
lalkarz, aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatru
Był synem Romualda Smolki, sztukatora, i Konstantyny z domu Marcińczyk, mężem (od 1938) Anny z Poliwodów, aktorki teatru lalek. Jako jedenastoletni chłopiec statystował w amatorskim przedstawieniu Śpiącej królewny w Raciborzu. W 1921 ukończył ośmioklasową niemiecką szkołę powszechną w Raciborzu, następnie pracował krótko jako pomocnik w drogerii, później pozostawał bez pracy. Od 1923 do 1926 był uczniem mistrza rzeźbiarskiego Henryka Mrowtza w Raciborzu; w kwietniu 1926 uzyskał prawo samodzielnego wykonywania zawodu rzeźbiarza-snycerza.
W 1926–39 był aktywnym działaczem Związku Polaków w Niemczech (ZPwN); w 1928 firmował jako wydawca pismo satyryczne w języku niemieckim Der Igel (Jeż), mające zachęcić Ślązaków do głosowania na listę polską w wyborach do Reichstagu; w okresie przedwyborczym wydawał też dwie jednodniówki: Górnoślązaczka i Ilustracja Śląska. Przez Dzielnicę I ZPwN w Opolu został zatrudniony jako opiekun terenowych zespołów amatorskich. Praca ta miała charakter sezonowy (w okresie jesienno-zimowym); w pozostałych miesiącach był m.in. pomocnikiem malarskim, dozorcą, dekoratorem. Jako instruktor teatralny był reżyserem, scenografem, charakteryzatorem, suflerem, nawet aktorem w przygotowywanych przez siebie przedstawieniach. Nie mając zawodowego wykształcenia teatralnego, uzupełniał swą wiedzę na kursach instruktorskich dla działaczy polskich z zagranicy, organizowanych przez Związek Polaków w Kalwarii Zebrzydowskiej, Katowicach, Bytomiu.
Latem 1937 uczestniczył w kursie lalkarskim w Groniku Kościeliskim k. Zakopanego, zorganizowanym przez Światowy Związek Polaków. Po jego ukończeniu założył w Opolu Polski Teatr Kukiełkowy przy I Dzielnicy ZPwN; na inaugurację 14 października 1937 w Domu Polskim w Opolu wystawiono w jego reżyserii Cztery mile za piec. Kierował tym teatrem i był jednocześnie reżyserem i autorem scenografii przedstawień: O Kasi, co gąski zgubiła, O szewczyku, królewiczu i smoku, Historia cała o niebieskich migdałach, O Jasiu Brudasiu, O Sewerysiu, który się uczył tabliczki mnożenia. Teatr ten występował także w powiatach: prudnickim, gliwickim, strzeleckim, nawet we Wrocławiu, grał w salach wypożyczanych od Niemców, w polskich szkołach prywatnych oraz w mieszkaniach (ostatni spektakl odbył się w lipcu 1939 dla uczestników polskiego obozu harcerskiego pod Wiedniem).
Aresztowany przez gestapo 1 września 1939, został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. W lipcu 1941 przetransportowano go do więzienia śledczego w Weimarze, we wrześniu do więzienia Alt-Moabit w Berlinie, a w październiku został skazany przez Najwyższy Trybunał Ludowy Rzeszy na dziesięć lat ciężkiego więzienia (za „przygotowanie do zdrady stanu”) i osadzony w twierdzy Brandenburg-Gorden. Oswobodzony przez Armię Czerwoną, w maju 1945 wrócił pieszo do Opola.
Od 1 czerwca 1945 pracował tam jako referent propagandy masowej i kierownik techniczny nie istniejącego jeszcze teatru, z zadaniem zorganizowania dla niego siedziby w sali byłego Forms Hotelu. W pierwszym po wojnie przedstawieniu Zemsty, miejscowego zespołu amatorskiego, wystąpił w roli Dyndalskiego (prem. 7 października 1945).
Od początku działalności sceny zawodowej w Opolu (24 października 1945) w Teatrze Miejskim im. Słowackiego i potem (od 1949) w Teatrze Ziemi Opolskiej, pełnił rozmaite funkcje: kierownika technicznego, organizatora objazdu, intendenta, rekwizytora, inspicjenta, a także aktora; grał drobne role, m.in. Murarza I (Zemsta, 1949), Leśniczego (Nowy Don Kiszot, 1949), Dziada (Okno w lesie, 1952) i ostatnią swą rolę Jana Przybyłę (Wesele na Górnym Śląsku, 1957), gdzie z wyczuciem śląskiego obyczaju i humoru stworzył sympatyczną postać ojca panny młodej. W listopadzie 1948 odbył się pierwszy występ lalkarzy kierowanych przez Smolkę w sztuce Pan Drops i jego trupa na scenie Teatru Ziemi Opolskiej (reż. Irena Byrska). We wrześniu 1949 powołano Scenę Lalkową Teatru Ziemi Opolskiej i Smolka objął jej kierownictwo artystyczne (oficjalnie samodzielność artystyczną i odrębne kierownictwo w ramach Teatru Ziemi Opolskiej Scena Lalkowa uzyskała w sezonie 1952/53); funkcję tę pełnił do 31 grudnia 1970. Był reżyserem większości przedstawień, m.in. takich, jak: Cztery mile za piec, Ballada o szewczyku, Przydróżka, Zaklęty rumak, Jak basetla poszła do nieba, Która godzina?, Tygrysek spod ciemnej gwiazdy. Swoje uprawnienia reżyserskie musiał zweryfikować przed komisją dla reżyserów-lalkarzy w 1961.
W 1962 był inspiratorem i współorganizatorem Śląskiego Festiwalu Teatrów Lalek (następnie Ogólnopolski Festiwal Teatrów Lalek w Opolu). Po przejściu na emeryturę pozostał w teatrze pełniąc funkcję konsultanta: (1 stycznia – 9 maja 1971). Trzykrotnie obchodził w Teatrze Ziemi Opolskiej jubileusze pracy artystycznej: dwudziestolecia (19 sierpnia 1956), dwudziestopięciolecia (7 października 1962) i trzydziestolecia (27 maja 1967).
1952–70 współpracował z Polskim Radiem w Opolu. Brał udział w audycjach regionalnych (gwarowych) jako Zeflik w Opolskiej Czeladce Radiowej i w Spotkaniach z Zeflikiem, występował też w gawędach śląskich wg własnego scenariusza oraz w słuchowiskach. W 1955–58 współpracował z Uniwersytetem Ludowym w Błotnicy Strzeleckiej, był tam instruktorem teatralnym i opiekunem amatorskiego zespołu lalkowego. Napisał wspomnienia Od „Strzechy” do „Wydry imć pana Paska”, opublikowane w Pamiętnikach Opolan (Kraków 1954).
„Należał do tego rzędu artystów, którego dokonania wyrażają się nie tyle w jednym czy dwóch ważkich przedstawieniach, ile w dziele jako całości. Jego dziełem był opolski teatr lalek. Powstał on z jego uporu i z jego umiejętności katalizowania pracy innych artystów” (Henryk Jurkowski). „Był przekonany o sile oddziaływania lalek na młodziutkie umysły”; „bezsprzecznie indywidualność Smolki zaważyła na formie każdego przedstawienia. Przy całej prostocie środków technicznych osiągał wspaniałe efekty. Czuwał też nad stroną muzyczną przedstawień (miał zresztą doskonały słuch i był śpiewakiem z zamiłowania)”; „dążył do tego, by każdy występ był wspólną zabawą – zespołu i widowni; by teatrzyk beztroską zabawą uczył słowa polskiego, polskiej pieśni, uczył rozumieć i kochać polskość i kształtować charaktery. Zdawał sobie przecież Smolka sprawę z tego, że ten teatrzyk dla wielu dzieci spełniał rolę elementarza” (Ryszard Hajduk). Dnia 16 grudnia 1972 Scena Lalkowa Teatru Ziemi Opolskiej przyjęła nazwę Opolski Teatr Lalki i Aktora im. Alojzego Smolki.
Bibliografia
Almanach 1970/71; Alojzy Smolka. Patriota-artysta, Opole 1972 (il.); R. Hajduk: Korzenie. Portrety opolskie, Katowice 1980 (il.); Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Mykita-Glensk (il.); 50 lat Teatru Lalek w Opolu, Opole 1987 (R. Hajduk – tu cytat; H. Jurkowski); ŚSB t. 3 (F. Hawranek; tu bibl.); W. Wawrzynek, Z. Nietyksza: 25 lat Teatru Lalek w Opolu (1937–1962), Opole 1962 (il.); Teatr 1971 nr 14; Więź 1972 nr 10 (T. Byrski); Akta (tu fot.), ZASP; Archiwum domowe w posiadaniu Zofii Hajduk w Opolu. Film.: Materiały – Archiwum TVWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t. II, PWN, Warszawa 1994.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.
