Osoby

ROMAN Klemens, właśc. K. Kriżek, Krziżek (17 X 1882 Rudki k. Lwowa - 22 I 1967 Skolimów k. Warszawy), aktor. Był synem Eugeniusza Kriżka, urzędnika, Czecha z pochodzenia, i Ludwiki. Ukończył gimn. we Lwowie; tam także brał lekcje gry aktorskiej u S. Konopki i w 1901 wystąpił w lwow. T. Ludowym. W 1902 był w zespole F. Felińskiego, od stycznia do marca 1905 w zespole T. Pilarskiego, z którym odwiedził Tarnów, Krosno, Jasło. Potem grał zapewne w Kaliszu. W sez. 1907/08 był w T. Polskim w Poznaniu, 1910/11 w zespole J. Siekierzyńskiego w Płocku, w 1912 u W. Glogera w Piotrkowie, w 1914 w T. Polskim w Łodzi. W tych latach występował też z innymi zespołami m.in. w Kielcach, Radomiu, Częstochowie, Ciechocinku, Włocławku, Rypinie, Sępolnie, Skierniewi­cach, a także w T. Ludowym w Krakowie. W 1915- 18 był w wojsku, zapewne austriackim. W pierwszej poł. 1919 występował w Kielcach w zespole A. Kaczorowskiego, w sez. 1920/21 w plebiscytowym Górnośląskim T. Narodowym H. Cepnika, w lecie 1921 w t. wojskowym B. Oranowskiego na Kresach Wschodnich, w październiku 1921 w zespole J. Winiaszkiewicza w Białymstoku, w 1922 w T. Mokotowskim w Warszawie, w sez. 1922/23 w T. Polskim w Sosnowcu (dyr. H. Czarnecki). Następnie przyjechał do Warszawy i grał: w T. Praskim (1923-25), T. im. Fredry (sez. 1925/26), T. Polskim i Małym (sez. 1926/27). W 1927 był w Łodzi administratorem zespołu teatr. pn. Placówka Żywego Słowa, zorganizowanego przez M. Szpakiewicza. W sez. 1927/28 brał udział w objeździe Reduty z "Zemstą" (grał Dyndalskiego). W czerwcu 1929 wy­stępował w Nowej Operetce w Warszawie, w teatrze dla młodzieży grającym na scenie T. Ateneum, 1930-31 w T. Wołyńskim w Łucku, w sez. 1931/32 w T. Miejskich we Lwowie. W sez, 1932/33 brał udział w objeździe pod kier. L. Czar­nowskiego z "Dzielnym wojakiem Szwejkiem". Od września 1934 występował w T. Ateneum w War­szawie, potem grał w objazdach (sez. 1935/36), w T. na Pohulance w Wilnie (zapewne do 1938; 15 VI 1937 obchodził tu jubileusz trzydziestolecia pracy artyst.) i do 1939 w T. Podolsko-Pokuckim w Sta­nisławowie. Okres okupacji niem. spędził w War­szawie, pracował w kuchni koleżeńskiej ZASP-u, W 1945-48 występował w T. Miejskim w Białym­stoku, w sez. 1948/49 w T. Powszechnym w War­szawie, 1949/50 w T. Dramatycznych w Szczecinie, w 1950-52 w T. im. Jaracza w Łodzi, 1953-57 w T. Ziemi Rzeszowskiej, 1957-62 w T. Ziemi Kra­kowskiej im. Solskiego w Tarnowie. W 1962 za­mieszkał w Schronisku Artystów Weteranów Scen Pol. w Skolimowie. Po wojnie trzykrotnie obchodził jubileusze pracy artyst.: czterdziestolecia 12 VI 1947 w T. Miejskim w Białymstoku jako Burmistrz ("Ptak"); pięćdziesięciolecia 30 XII 1956 w T. Ziemi Rze­szowskiej; sześćdziesięciolecia 10 XII 1962 w T. Ziemi Krakowskiej jako Hagberd ("Jutro"). Był aktorem wszechstronnie "użytecznym". Nigdy nie miał stałego emploi, grywał role główne i epi­zodyczne, gdy trzeba było - jako dwudziestolatek grał starców, a jako pięćdziesięciolatek - młodych amantów. "Typ aktora o dużej dyscyplinie i ogromnej pasji teatralnej", "zawsze pierwszy na próbach, w garderobie, opanowany i skupiony przed występem" - pisał o nim J.P. Gawlik, a jego rolę Dyndalskiego w "Zemście" tak oceniał: "grany równo, z umiarem, bez cienia afektacji, z dużą kulturą sceniczną. Postać ta oparta w interpretacji Romana na tradycjach po­zostawionych przez Solskiego, posiadała ujmującą plastykę i dużą zwartość wewnętrzną, prawdę i typowość, przez którą stała się poważnym sukcesem aktora". Niektóre role R.: Panicz ("Pariasy", 1914), Albin ("Śluby panieńskie", 1919), Kasper ("Majster i czeladnik", 1921), Podkomorzy ("Powrót posła", 1935/36), Dziad ("Wesele", 1957). Sam do końca życia uważał się za typowego, wę­drownego aktora prowincjonalnego. Wiele wiado­mości o życiu objazdowych zespołów w pierwszej poł. XX wieku zawarł w interesujących, nie opub­likowanych wspomnieniach pt. "Kartki z pamiętnika aktora".
Bibl.: Almanach 1966/67; Byrski: Teatr-radio s. 108; Czachowska: Zapolska; Konarska-Pabiniak: Repertuar; Krasiń­ski: Teatr Jaracza; Lorentowicz: T. Polski; Olszewski: Z kronik teatr.; Żywot: Dwadzieścia sezonów; Gaz. Kieł. 1919 nr 98, 128; Kur. Biał. 1921 nr 15; Kur. Warsz. 1920 nr 331, 1923 nr 239, 1924 nr 247, 1925 nr 259, 1929 nr 153, 1930 nr 39; Pam. Teatr. 1980 z. 1 s. 112, 1986 z. 2-3 s. 423; Scena Pol. 1922 z. 11-12; Akta (tu fot.), ZASP; K. Roman: Kartki z pamiętnika aktora (rkps i mps), IS PAN; Program Jubileuszu 60-lecia pracy artystycznej Klemensa Romana, Tarnów 1962 (J.P. Gawlik; il.); Pro­gramy, IS PAN, MTWarszawa.
Ikon.: Fot. - IS PAN.
Film.: 1963 - Milczenie (f.).
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994