Osoby

BEREZOWSKA Maja, właśc. Maria B., zamężna Grusowa (13 IV 1893 Baranowicze na Białorusi - 31 V 1978 Warszawa), scenograf. Rok urodzenia wg Kennkarty (odpis w Muzeum Pawiaka); inne spotykane w opracowaniach daty urodzenia B. - nieprawdziwe. Była córką Edmunda B., inżyniera, i Janiny z Przecławskich, żoną rysownika i kary­katurzysty Kazimierza Grusa (ślub w 1918 w By­tomiu). Dzieciństwo spędziła wędrując wraz z ro­dzicami i rodzeństwem wzdłuż kolejnych etapów budowy kolei transsyberyjskiej (ojciec był jej bu­downiczym), m.in. w Tomsku, Krasnojarsku, Irku­cku, na terenach Dagestanu i wybrzeża czarnomor­skiego; często zmieniała szkoły; ostatnią było gimn. w Jazłowcu. W 1908-09 była uczennicą pryw. szko­ły plastycznej N.K. Roericha w Petersburgu. Studia malarskie kontynuowała pod kier. J. Pankiewicza w 1910-12 w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet M. Niedzielskiej w Krakowie, a nast. przez rok w Akademii w Monachium. W 1916 mieszkała w Kijowie (miała tu swą pierwszą wystawę rysunków), w 1918 we Lwowie, gdzie zamieszczała karykatury w tygodniku satyrycznym "Szczutek". W 1919 we Lwowie współpracowała zapewne z kabaretem lit.­artyst. Czwórka, otwartym w listopadzie t.r. w sali t. Rozmaitości. Następnie uczestniczyła, wraz z mę­żem, w propagandowej akcji plebiscytowej na Gór­nym Śląsku; zamieszczała swoje rysunki m.in. w czasopismach "Igieł", "Kocynder". W 1920 zamie­szkała na stałe w Warszawie; okresowo przebywała też w Poznaniu. W dwudziestoleciu międzywojen­nym zdobyła sławę jako malarka, graficzka, a prze­de wszystkim ilustratorka; uczestniczyła w licznych wystawach, współpracowała z wieloma czasopisma­mi, przede wszystkim z "Cyrulikiem Warszawskim" i "Szpilkami". W 1933-36 przebywała w Paryżu, gdzie wystawiała; odnosiła sukcesy jako rysowni­czka, karykaturzystka, m.in. w pismach "Le Figaro", "Ici Paris", "Le Rire" i ilustratorka. W 1936 po­wróciła do kraju. Do 1939 współpracowała z te­atrami sporadycznie. Najczęściej projektowała ko­stiumy dla gwiazd t. rewiowych i kabaretów; otrzy­mywała zamówienia m.in. od K. Niewiarowskiej, J. Madziarówny, Z. Pogorzelskiej, H. Ordonówny. Projektowała też kostiumy do przedstawień, najczę­ściej operetek, np. "Cygańska miłość", "Cnotliwa Zu­zanna", "Targ na dziewczęta". W Poznaniu zaproje­ktowała kostiumy dla aktorów kabaretu Różowa Kukułka (1931-32). Namówiona przez Tolę Korian, w sez. 1936/37 prowadziła z J. Galewskim dział dekoracyjny kabaretu pn. Teatr 13 Rzędów w War­szawie (m.in. scenografia do programu "Mira i sa­tyra"). Od września 1939 poszukiwana przez gestapo (za opublikowanie w 1935 w "Ici Paris" karykatur Hitlera pt. "Miłostki słodkiego Adolfa") ukrywała się w Jędrzejowie u rodziny T. Przypkowskiego i w okolicznych majątkach ziemskich. W końcu 1941 wróciła do Warszawy. W styczniu 1942 została aresztowana wskutek donosu. Była więźniarką Pa­wiaka, a od maja t.r., z wyrokiem śmierci, obozu koncentracyjnego w Ravensbruck; również tu zaj­mowała się twórczością plastyczną: rysowała por­trety współwięźniarek, sceny z życia więziennego; w 1942 wystawiono w obozie, w Bloku 13 szopkę, powtarzaną w 1. następnych, do której zaprojekto­wała lalki. W kwietniu 1945 z transportem kobiet pol. została zabrana przez szwedzki Czerwony Krzyż do Sztokholmu; miała wystawy w Szwecji i Danii. W czerwcu 1946 wróciła do Warszawy. Kontynuowała twórczość malarską, rysowała dla wielu pism (m.in. "Teatr", "Przekrój", "Szpilki", "Nowa Kultura"), ilustrowała wiele książek. Po II wojnie świat. częściej zajmowała się scenografią. Od 1955 przez kilka lat współpracowała jako sce­nograf z Pol. Zespołem Tańca E.Paplińskiego. W 1958 wraz z E. Soboltową opracowała scenografię do wieczoru baletowego pt. "II Parada Parnella", wystawionego w Operze Łódzkiej. Inne jej prace w teatrze to scenografie do: "Złotej wieży" (1959, T. Kameralny Warszawa), "Zemsty" (1963, T. Polski Po­znań), "Verbum nobile" (1964) i "Aleka" (1965) - obie dla Opery Objazdowej (dla sceny tej zaproje­ktowała też scenografię "Goplany"), "Jadzi wdowy" (1967, T. Komedia Warszawa), "Dam i huzarów" (1976, T. Ziemi Łódzkiej). Projektowała także ko­stiumy dla Zespołu Artyst. Wojska Pol. oraz dla t. dziecięcych. W 1964-77 zaprojektowała kilkadzie­siąt kostiumów do znanych bajek (m.in." Królewny Śnieżki", "Czerwonego kapturka", "Kopciuszka"), wysta­wianych w całej Polsce przez zespoły Zjednoczo­nego Przedsiębiorstwa Estradowego. Wykonała też kilka projektów programów teatralnych. Po II woj­nie świat. odbyło się kilkadziesiąt wystaw jej prac w całej Polsce; na niektórych, obok prac malarskich, były pokazywane jej projekty kostiumów i dek. (m.in. Toruń 1966, Warszawa 1976, Bydgoszcz 1977, Zielona Góra 1980).
Ze szczególnym upodobaniem portretowała ludzi sceny, m.in. K. Niewiarowską, H. Ordonównę, J.Osterwę, S. Jaracza, J. Leszczyńskiego, N.An­drycz, A. Janowską.
Bibl.: Almanach 1977/78; J. Jaworska: Nie wszystek umrę, Warszawa 1975; J. Jaworska: Polska sztuka walcząca, Warszawa 1985; Krasiński: Warsz. sceny; Łoza: Czy wiesz (il.); SAP warsz.; Turska: Almanach; WEP; Stolica 1983 nr 11 (il.); Szpilki 1983 nr 5, 23 (karyk.), 36 (il.); Tu i Teraz 1983 nr 4 (E. Lipiński), 18 (H. Nalepińska-Pieczar­kowska); Życie Warsz. 1978 nr 128 (il.), 130; Arch. Muzeum M. Berezowskiej (m.in. projekty scenografii, ku­kiełek, programy teatr.), Warszawa; Materiały SAP, IS PAN.
Ikon.: M. Berezowska: Autokarykatura, 1947 - MKWar-szawa; H. Bielska-Poredowa: B., portret - Muzeum M. Be­rezowskiej Warszawa; J. Żebrowski: Portrety, karyk., repr. Express Wiecz. 1957 nr 89; ponadto liczne karykatury B. autorstwa: J. Zaruby, A. Pągowskiego, Z. Ziomeckiego, A. Chodorowskiego, W. Kielczewskiego - MKWarszawa; Fot. - Muzeum M. Berezowskiej Warszawa.
Film.: Fragm. kronik i materiałów film. z 1948-78, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TV Warszawa.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994