Osoby

KAZIMIERZ WIŁKOMIRSKI (1900-1995) - wiolonczelista, dyrygent, kompozytor, pedagog, współtwórca szkolnictwa muzycznego w Polsce;
Ur. 1 IX 1900 w Moskwie. Był synem skrzypka Alfreda i Anieli z d. Kułassowskiej oraz bratem Michała (skrzypek) i Marii (pianistki), a także przyrodnim bratem Wandy (skrzypaczka) i Józefa (skrzypek, dyrygent). Wychowywany był przez dziadków, Józefa i Marię z Kłopotowskich.
Grę na wiolonczeli studiował u Alfreda von Glehna w Cesarskim Konserwatorium w Moskwie (1911-1917). Lekcje kompozycji poobierał u Bolesława Jaworskiego. W latach 1917-1919 przebywał w Batumi na Kaukazie. Po przedostaniu się z rodzicami do Polski w 1919, kontynuował studia w konserwatorium warszawskim (do 1923) w klasie dyrygentury u Emila Młynarskiego oraz kompozycji u Romana Statkowskiego. Dyplom uzyskał z wyróżnieniem.
W latach 1919-1921 grał na wiolonczeli w orkiestrze Opery Warszawskiej. W czerwcu 1921 przyjechał do Kalisza, miasta, które miało odegrać szczególną rolę w jego życiu prywatnym i artystycznym. Zamieszkał przy ul. Parkowej, w pobliżu gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego i szkoły muzycznej, którą od 1920 kierował jego ojciec, Alfred. W szkole prowadził klasę wiolonczeli i kameralistyki oraz wykładał zasady muzyki i harmonii. Był organizatorem koncertów. Udzielał się jako recenzent muzyczny w "Gazecie Kaliskiej". Wraz z rodzeństwem, Marią i Michałem, wielokrotnie dawał koncerty w Kaliszu oraz pobliskich miejscowościach, m.in. w Opatówku, Błaszkach, Radliczycach (1926). Mimo pięcioletniego pobytu (do 1926), z Kaliszem był związany bardzo emocjonalnie aż do śmierci. Miasto odwiedzał wielokrotnie. W 1929 był gościem KTM. Występował z siostrą Marią (19 i 26 II), grając utwory Beethovena, Chopina, Lista, Różyckiego, Kreislera i Saint-Saensa. Z tego okresu pochodzi wpis do księgi pamiątkowej KTM: "Jakże mi miło powitać po 3-letniej nieobecności mury, w których lata młodości spędziłem, z któremi tyle mnie wspomnień łączy. Kazimierz Wiłkomirski. 26 II 1929". Po wojnie wystąpił z Marią w sali Teatru Bogusławskiego, dając koncert, z którego dochód przeznaczył na pomoc dzieciom węgierskim (11 II 1957). Blisko związany z KTM koncertował z Marią z okazji reaktywacji Towarzystwa (1962) oraz podczas otwarcia nowego budynku (23 I 1975). Ponadto występował na Lipcowych Dniach Muzyki w 1968 (wraz z Marią) i z okazji otrzymania dyplomu honorowego członka Kaliskiej Orkiestry Symfonicznej (13 XII 1975). Był jednym z organizatorów i dyrek-torem X Kaliskich Dni Muzyki Kameralnej (16 X 1976), podczas których dał także koncerty z Marią i Wandą. Podczas XI KDMK zagrał z towarzyszeniem Capelli Arces Varsoviensis (20 X 1977). Kaliszowi poświęcił sporo miejsca w wydanych autobiograficznych Wspomnieniach oraz artykule Wspomnienia z Kalisza ("Kaliszanie w Warszawie" 5/1994). Był Honorowym Obywatelem miasta Kalisza. Z okazji sześćdziesięciolecia pracy artystycznej otrzymał brązowa odznakę "Za zasługi dla rozwoju woj. kaliskiego".
Od 1924 współpracował jako pierwszy wiolonczelista z Orkiestrą Filharmonii Łódzkiej. W latach 1925-1929 podjął pracę pedagogiczną w Konserwatorium Mu-zycznym Heleny Kijeńskiej-Dobkiewiczowej w Łodzi. Tu jedną z jego studentek była przyszła wybitna kompozytorka, Grażyna Bacewicz
Od 1926 do 1934 był pierwszym wiolonczelistą i dyrygentem orkiestry Filharmonii Warszawskiej. Po jednym z warszawskich koncertów pisano: "() Wczorajszy program Kazimierza Wiłkomirskiego odsłaniał poważną sferę jego zamierzeń i działalności odtwórczej. W wykonaniu V Suity Bacha, Sonaty Rachmanino-wa i szeregu innych kompozycji zarysowały się subtelne cechy jego interpretacji, opartej na głębokim przemyśleniu rzeczy i na usunięciu wszelkich znamion jakiegoś choćby najmniejszego efekciarstwa. Środkami doskonale wypracowanej tech-niki wypowiada się tu traktowanie utworów szczere, proste, po szlachetnej interpretacyjnej linii idące" (Felicjan Szopski, "Kurier Warszawski" z dn. 9 XII 1929).
W latach 1932-1934, jako stypendysta Funduszu Kultury, odbył kurs dyry-gentury u Hermana Scherchena w Szwajcarii. W latach 1934-39 był dyrektorem Konserwatorium Polskiej Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsku.
W okresie międzywojennym koncertował w wielu miastach Polski, m.in. w Poznaniu grał repertuar Haydna (dyrygent Stanisław Wiechowicz) i Dworzaka (Feliks Nowowiejski), w Wilnie Koncert Saint-Saensa i Wariacje Czajkowskiego (Rafał Rubinstein), Koncert Boccheriniego (Adam Wyleżyński) i Haydna (Czesław Lewic-ki), w Łodzi Koncert Saint-Saensa (Ignacy Neumark), w Katowicach Koncert Boccheriniego (Stefan Śledziński), w Bydgoszczy Koncert Haydna (Wilem Winterfeld).
Lata okupacji spędził w Warszawie. Działał aktywnie w podziemnym szkolnictwie muzycznym. Ponadto brał udział w koncertach tajnych i jawnych. Wraz z siostrą Marią i skrzypaczką Eugenią Umińską występował w kawiarniach "Sztuka i Moda" (SIM) przy ul. Królewskiej 11, "Lardellego" przy ul. Polnej 30 i w "Salonie Sztuki" Bolesława Woytowicza przy Nowym Świecie 27. W tej ostatniej 21 V 1943 jako członek Kwartetu Umińskiej uczestniczył w prawykonaniu II Kwartetu Smyczkowego Grażyny Bacewicz.
Po wojnie na bazie dawnego Konserwatorium Muzycznego Heleny Kijeńskiej-Dobkiewiczowej organizował łódzkie Państwowe Konserwatorium Muzyczne (18 IV 1945), rok później przekształcone w Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Łodzi. Jako pedagogów zatrudnił m.in. skrzypaczkę Irenę Dubiską, altowiolistę Mieczysława Szaleskiego, rodzeństwo Grażynę (skrzypce) i Kiejstuta (fortepian) Bacewiczów. Był pierwszym rektorem tej uczelni (1945-1947).
W sezonie 1947/1948 objął stanowisko dyrektora i pierwszego dyrygenta Opery i Filharmonii we Wrocławiu. Za jego kadencji placówka ta przeżyła praw-dziwy rozkwit. Do współpracy zapraszał wybitnych polskich muzyków - dyrygentów: Zdzisława Górzyńskiego, Stanisława Wisłockiego oraz, również w tej roli, znanego kompozytora Andrzeja Panufnika, pianistów: Zbigniewa Drzewieckiego, Stanisława Szpinalskiego, Bolesława Woytowicza, Władysława Kędrę, Zbigniewa Szymonowicza i Ryszarda Baksta. Sprowadził do Wrocławia światowej klasy artystów zagranicznych, m.in. Jaromíra Rafaela Kubelíka i Václava Smetáčka (dyrygenci), Daniela Szafrana (wiolonczela), Pawła Sieriebriakowa (fortepian) oraz Paula Robesona (bas). Był również profesorem dyrygentury we wrocławskiej Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej, a w latach 1950-1952 dziekanem I Wydziału tej uczelni.
W latach 1953-1957 kierował Państwową Operą i Filharmonią Bałtycką w Gdańsku oraz był profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Sopocie.
W 1957 powrócił do Wrocławia i zamieszkał w willi przy ul. Piramowicza na Biskupinie. Łączył obowiązki dyrektora artystycznego i dyrygenta Opery oraz wy-kładowcy PWSM. W 1960 został zwolniony ze stanowiska dyrektora Opery za przekonania religijne. Nadal jednak pozostawał jej dyrygentem (sezon 1961/1962). Później został dyrygentem Filharmonii Wrocławskiej (do 1963). W sierpniu 1963 decyzją senatu PWSM został wybrany rektorem tej uczelni, jednak na to stanowisko nie został zatwierdzony przez KW PZPR. Po śmierci żony Marii w 1963 przeniósł się do Warszawy.
Od tej chwili aż do śmierci mieszkał w stolicy. Kierował Katedrą Kameralistyki Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej. Po przejściu na emeryturę w 1970 nadal wykładał na uczelni.
Koncertował niemal przez całe życie. Zadebiutował publicznie 23 II 1913 w Bogorodsku w wieku 13 jako członek trio u boku swojego ojca. W późniejszym czasie często grywał z innymi członkami swojej rodziny, najczęściej z siostrą Marią oraz w Trio Wiłkomirskich (Maria, Michał, Kazimierz). Wystepował w Polsce, Rosji, ZSRR, Czechosłowacji, Bułgarii, Rumunii, NRD, RFN, Francji, Izraelu, Iranie, na Węgrzech i Kubie.
Był jurorem międzynarodowych konkursów muzycznych w Pradze, Mona-chium, Budapeszcie, Moskwie (im. Czajkowskiego) oraz wykładowcą Mistrzowskiego Kursu Interpretacji Muzycznej w Łańcucie (od 1975).
Był członkiem wielu organizacji i stowarzyszeń muzycznych, m.in. Zarządu Związku Zawodowego Muzyków (1932-1934), Związku Kompozytorów Polskich (prezes Oddziału w Łodzi 1946-1951, przewodniczący Sądu Koleżeńskiego od 1979), Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków (członek Prezydium od 1969, wiceprezes w latach 1968-1970, prezes Zarządu Głównego w latach 1970-1974, po 1974 Honorowy Prezes SPAM), Towarzystwa im. F. Chopina (członek Zarzą-du), Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego im. S. Moniuszki (członek Zarzą-du), SPATiF-u. Do 1934 był prezesem Zarządu Stowarzyszenia Artystów Orkie-stry Filharmonii Warszawskiej, a także honorowym członkiem Orkiestry Filharmonii Narodowej, Dolnośląskiego Towarzystwa Muzycznego, Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego i Kaliskiej Orkiestry Symfonicznej.
Opublikował kilka podręczników z zakresu teorii muzyki, liczne artykuły i re-cenzje (m.in. w "Gazecie Kaliskiej" i w "Ruchu Muzycznym") oraz autobiograficzne Wspomnienia (PWM, Kraków 1971) i Wspomnień ciąg dalszy (PWM, Kraków, 1980). Dokonał wielu nagrań radiowych i płytowych.
Wieloletni koncertmistrz Teatru Wielkiego w Warszawie i były uczeń Wiłkomirskiego, Jerzy Węsławski, tak wspominał po latach profesora: "To jeden z ostatnich artystów tego pokolenia, dla którego muzyka stanowiła całe życie. I jej właśnie potrafił podporządkować wszystko. Jako dyrektor filharmonii razem ze swoimi pracownikami ustawiał pulpity dla muzyków, przesuwał po estradzie forte-piany i traktował to jak czynność naturalną. Nie do pomyślenia było np., by ktoś wszedł w jego obecności w kapeluszu na scenę, bo uważał ją za miejsce niemal święte. Jako jego wychowanek muszę powiedzieć przede wszystkim, że swoim studentom wpajał uwielbienie, szacunek i pokorę do sztuki, a takich pedagogów jest już dzisiaj niewielu".
Kazimierz Wiłkomirski zmarł 7 III 1995 w Warszawie. Pochowany został na Starych Powązkach (13 III 1995).
Dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną była jego uczennica, Maria Bronisława Fryde, z którą ślub wziął 4 II 1923 w kościele pw. św. Mikołaja w Kaliszu. Zmarła w 1963 we Wrocławiu, pochowana na tamtejszym cmentarzu św. Rodziny na Sępol-nie. Ze związku z Marią miał córkę Anielę (ur. 1924), po mężu Wojciechowską - plastyka-scenografa. Ponownie żonaty z Teresą Lisicą (ur. 1922), z którą ślub wziął 22 XII 1974.
Imieniem Kazimierza Wiłkomirskiego nazwano m.in. Towarzystwo Muzyczne w Starych Babicach pod Warszawą, Zespół Państwowych Szkół Muzycznych w Elblągu, a także ulicę w Kępnie.
Od 1991 roku w Poznaniu w cyklu dwuletnim odbywa się Młodzieżowy Kon-kurs Wiolonczelowy im. Kazimierza Wiłkomirskiego. Jego organizatorami są Po-znańska Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I stopnia nr 2 im. Tadeusza Szeligowskiego oraz władze miasta.
W 1993 Kinga Strzelecka poświęciła wiolonczeliście książkę Życie pięknem było - rzecz o Kazimierzu Wiłkomirskim. W 2002 nakładem Akademii Muzycznej w Gdańsku ukazała się praca zbiorowa Gdańskie lata Kazimierza Wiłkomirskiego.


Kompozycje:
Dwa preludia na wiolonczelę i fortepian (1918)
Scherzo na wiolonczelę i fortepian (1918)
Ballada na wiolonczelę i fortepian (1918)
Sonata na skrzypce i fortepian (1919)
Sonata na fortepian (1920)
Symfonia (1922)
Requiem na głosy solowe, chór i orkiestrę (1923)
Poemat. Wokaliza na wiolonczelę i fortepian (1924)
Ballada na skrzypce i fortepian (1926)
Jungfrau poemat symfoniczny - recytacyjny na głos i orkiestrę (1930)
Msza na głosy solowe, chór i organy (1937)
Kwartet smyczkowy (1942) - utwór dedykowany ojcu, Alfredowi [wersja poprawio-na w 1979]
Aria na wiolonczelę i fortepian (1943)
Suita kaszubska na orkiestrę dętą (1946)
Prorok kantata na baryton solo i orkiestrę (1950)
Symfonia koncertująca na wiolonczelę i orkiestrę (1950)
Dwanaście etiud na wiolonczelę solo (1950)
Kantata wrocławska na sopran, chór mieszany i wielką orkiestrę symfoniczną (1951) - fragment zapisu nutowego jest przechowywany w hotelu "Monopol" we Wrocławiu
Cztery utwory (pedagogiczne) na wiolonczelę i fortepian (1952)
Kantata gdańska na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną (1955)
Kantata o św. Jacku na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną (1957)
Kwartet na 4 wiolonczele (1961)
Wołanie moje na głos z fortepianem (1962)

Odznaczenia:
Złoty Krzyż Zasługi (dwukrotnie)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
Order Sztandaru Pracy I i II klasy
Medal Komisji Edukacji Narodowej
Nagrody:
Nagroda Ministra Kultury i Sztuki

Bibliografia: Bartoszek-Szłapak G., 185 lat Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego, Kalisz 2003; Gąsiorowska M., Bacewicz, Kraków 1999; Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej. Ziemia kaliska, tom 3 (red. Wańka D., autor biogramu Androchowicz A., Kłysz E.); Szarota T., Życie muzyczne [w:] Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1978; Rawik J. Maestra. Opowieść o Wan-dzie Wiłkomirskiej, Warszawa 1993; Reiss J.W. Mała encyklopedia muzyki, Warszawa 1960; Wiłkomirski K., Wspomnienia, Kraków 1971; prasa: "ABC Kaliskie" nr 44/1929; "Rzeczpospolita" z dn. 9.03.1995; strony internetowe: www.polmic.pl (13.10.2009); www.psm.kalisz.pl

Autor noty biograficznej: Andrzej Androchowicz