Krytyka

WOJCIECH NATANSON
Pseud. W. N.
Ur. 7 VII 1904 w Krakowie, zm. 2 VIII 1996 w Warszawie.
Pisarz, eseista, felietonista, tłumacz, redaktor, krytyk teatralny.
Syn słynnego fizyka Władysława Natansona, profesora UJ. Ukończył Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie, prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz prawo międzynarodowe i romanistykę na Sorbonie. W okresie międzywojennym publikował w krakowskiej "Gazecie Literackiej", w czasie okupacji był współpracownikiem BIP-u AK. W latach 1946-1950 redagował "Listy z Teatru" (czasopismo wydawane przez Komisję Porozumiewawczą Teatrów Krakowskich, które powstało z przekształcenia "Frontu Teatralnego" ukazującego się w 1945 pod redakcją Jerzego Ronarda Bujańskiego). Pracował jako kierownik literacki w Teatrze Starym w Krakowie (1945-1946), w Teatrze Śląskim w Katowicach (1949-1950), w Teatrze Ludowym w Warszawie (1956-1961) oraz w Teatrze Rozmaitości (1986-1991). Był stałym współpracownikiem czasopisma "Teatr" (w zespole redakcyjnym od 1957 do 1973). Pisał artykuły, szkice literackie, eseje i recenzje teatralne drukowane na łamach "Kierunków", "Życia Warszawy", "Tygodnika Powszechnego", "Literatury na świecie", "Przeglądu Humanistycznego", "Słowa Powszechnego" i "Twórczości".
Opublikował książki na temat twórczości pisarzy polskich (m. in. "Stanisław Wyspiański. Próba nowego spojrzenia", "Ludwik Hieronim Morstin", "Stefana Żeromskiego droga do teatru", "Świat Jerzego Szaniawskiego", "Sekrety fredrowskie", "Boy-Żeleński, opowieść biograficzna"); opracował monografie dorobku scenicznego aktorów teatralnych (np. "Karol Adwentowicz", "Stefan Jaracz o teatrze i aktorze" i - wspólnie z Jerzym Macierakowskim - "Aleksander Zelwerowicz", "Mieczysława Ćwiklińska"); przetłumaczył z języka francuskiego, m. in. Albert Camus "Caligula", Stendhal "Racine i Szekspir". Jest autorem zbiorów esejów literackich i wspomnień: "Godzina teatru", "Godzina dramatu. Eseje o teatrze i literaturze", "Hierarchie i sylwety".
Na bogaty dorobek krytycznoteatralny Natansona składają się liczne recenzje teatralne, szkice i eseje na temat twórczości wybitnych artystów teatru, artykuły i polemiki dotyczące współczesnego życia teatralnego, a także drobne notki poświęcone aktualnym wydarzeniom scenicznym, festiwalom, aktorom i książkom o problematyce teatralnej. Recenzje charakteryzują się na ogół stałym układem treści: początek to zarysowanie kontekstu literackiego bądź teatralnego, tzn. uwagi o twórczości autora omawianej sztuki lub o wcześniejszych realizacjach scenicznych danego dramatu; dopiero w dalszych partiach tekstu następuje omówienie spektaklu, często w ścisłym związku z refleksją na temat literatury dramatycznej. W uwagach o przedstawieniu recenzent stosuje metodę porównawczą: często przywołuje inne rozwiązania sceniczne i interpretacyjne znane z przedstawień wcześniejszych - dla ukazania zalet omawianego spektaklu bądź w celu uniknięcia bezpośrednich, zdecydowanych sądów krytycznych. Negatywne opinie formułuje dość rzadko, przedkładając nad aksjologiczny ogląd spektaklu refleksję o charakterze historycznoteatralnym i analizę tworzyw scenicznych. Wynika to z przekonań na temat funkcji krytyki teatralnej w życiu społecznym i roli krytyka, którą omawia Natanson w metakrytycznym artykule "Trudności i pułapki", formułując coś w rodzaju indywidualnego etosu krytyka. Takt, powściągliwość, rozważne posługiwanie się słowem, bez efekciarstwa czy powierzchowności, a zarazem szczerość i odwaga głoszenia swych przekonań wbrew utartym opiniom - to zdaniem autora najistotniejsze powinności krytyka jako indywidualnego widza wpływającego na odbiór i obieg społeczny spektaklu.
Natanson postrzegał widowisko teatralne w perspektywie uprzedniego względem przedstawienia utworu literackiego, dlatego też sporo miejsca w recenzjach poświęcał analizie tekstu dramatycznego. Dopiero w dalszej kolejności (i w konsekwencji poczynionych skojarzeń literackich) zamieszczał uwagi o spektaklu teatralnym. Refleksja o literaturze dramatycznej determinowała w dużym stopniu opinię krytyka na temat spektaklu i wyznaczała horyzont jego oczekiwań względem sceny. Dobre przedstawienie teatralne to według przekonań Natansona efekt rzetelnej interpretacji dzieła literackiego. Recenzent często podkreślał w swych wypowiedziach autorytet autora dramatu. Preferował inscenizacje teatralne będące przykładem pogłębionego, analitycznego podejścia do utworu literackiego, niekoniecznie na zasadzie uwspółcześnienia, które w opinii krytyka groziło niebezpieczeństwem nadmiernego uproszczenia tekstu. Znajomość literatury francuskiej pozwalała Natansonowi na odwołania do oryginalnych wersji utworów scenicznych, co służyło polemice - albo z tłumaczeniem będącym podstawą spektaklu, albo z interpretacją reżyserską daleką od znaczeń pierwowzoru.
Koncentracja na literaturze dramatycznej nie oznaczała jednak, że Natanson pomijał inne tworzywa sceniczne. Szczególnie istotna dla krytyka była praca aktora na scenie, dlatego też wiele miejsca poświęcał strategiom budowania roli scenicznej. Doceniał wagę szczegółu, czasem pojedynczych gestów, jak również walory ekspresji ciała i precyzyjny sposób podawania słowa przez aktora - wszystko jako przykład analitycznego podejścia do roli w celu zbudowania spójnego, konsekwentnego charakteru. Tym samym krytyk opierał się na tradycyjnych wzorcach recepcji sztuki aktorskiej, wywodzących się z dziewiętnastowiecznej koncepcji charakteru postaci scenicznej, a ugruntowanych praktyką aktorstwa psychologicznego w dwudziestoleciu międzywojennym. Dużą wagę przywiązywał również do intelektualnego opracowania roli przez aktora, podkreślał zalety wynikające ze zgodności warunków zewnętrznych wykonawcy z zadaniami roli.
W recenzjach Natansona dominuje styl naukowy i popularnonaukowy, dostrzegalna jest dyscyplina myśli i powściągliwość w formułowaniu subiektywnych sądów o spektaklu. Funkcja poznawcza i dokumentacyjno-naukowa tych tekstów dominuje nad funkcją oceniającą czy postulatywną. Intelektualna precyzja wywodu widoczna jest zwłaszcza w partiach polemicznych, stonowana argumentacja przeważa nad ekspresją wypowiedzi. W całej spuściźnie krytycznej Natansona ujawnia się raczej postawa erudyty-komentatora niż emocjonalnie zaangażowanego krytyka towarzyszącego: sądy są raczej wyważone, więcej miejsca zajmuje opis atutów niż wad przedstawienia. Jedna z ważnych strategii pisarskich krytyka to strategia milczenia: mało zarzutów, raczej lakonicznie uwagi o słabszych elementach spektaklu. Wyjątkiem od dominującej reguły rzeczowego, stonowanego opisu przedstawienia jest cykl felietonów "Pod prąd", drukowanych w "Teatrze" w latach siedemdziesiątych XX wieku - teksty o charakterze polemicznym zawierają jawnie krytyczne sądy autora o określonych spektaklach teatralnych czy dominujących kierunkach ich recepcji.
W recenzjach Natansona dostrzegalne jest zainteresowanie klasycznymi pozycjami repertuarowymi teatru polskiego: krytyk dokładnie i z pasją pisał o inscenizacjach komedii Moliera i Fredry, o spektaklach powstałych na podstawie dramatów romantycznych czy utworów Stanisława Wyspiańskiego. Komentował również współczesne życie teatralne: z przychylnością pisał o nowej dramaturgii polskiej w teatrze, nie unikał słów krytyki repertuaru scen warszawskich, sporo uwagi poświęcał festiwalom teatralnym (cyklicznie omawiał np. Festiwal Teatrów Polski Północnej w Toruniu), recenzował wiele przedstawień zagranicznych. Twórczość krytyczną uprawiał nieprzerwanie przez kilkadziesiąt lat swego długiego życia.

Bibliografia podmiotowa:
a) bibliografia ogólna
"Gazeta Literacka" (19330, "Listy z Teatru" (1946-1950), "Tygodnik Powszechny" (1945-19470, "Teatr" (1957-1973), "Kierunki", "Życie Warszawy"( 1977-1985), "Słowo Powszechne", "Literatura na świecie" "Twórczość"
b) bibliografia szczegółowa:
Recenzje:
"Rosjanie" Simonowa, "Tygodnik Powszechny" 1945, nr 24; "Lato w Nohant" Jarosława Iwaszkiewicza, "Tygodnik Powszechny" 1945, nr 25; "Zemsta" A. Fredry, "Tygodnik Powszechny" 1946, nr 38 (79); "Zwycięstwo poety", "Tygodnik Powszechny" 1946, nr 43 (84); "Dziady" jako dramat romantyczny, "Teatr" 1956, nr 3 [reż. A. Bardini]; O człowieku, który nie mógł pomieścić się we własnym życiu, "Teatr i Film" 1958, nr 8; Splątania tragiczne, "Teatr" 1960, nr 3; Wolność ledwo rozpoczęta, "Teatr" 1960, nr 6; Paradoks wielkiej inscenizacji, "Teatr" 1960, nr 10; Pokusa, "Teatr" 1960, nr 14; Skowronek, "Teatr" 1960, nr 15 ["Skowronek" J. Anouillha]; Komedia o góralce nowoczesnej, "Teatr" 1960, nr 19; Kleopatra i faryzeusze, "Teatr" 1960, nr 22; Inaczej, "Teatr" 1961, nr 4 ["Skowronek" J. Anouillha]; Gobelin, teatr marionetek czy groteska, "Teatr" 1961, nr 5 ["Zemsta" A. Fredry]; Powrót O'Neilla, "Teatr" 1961, nr 6 ["Pożądanie w cieniu wiązów" E. O'Neilla]; Czy Fantazy jest utworem aktualnym, "Teatr" 1961, nr 9; Przeżycia kaliskie, "Teatr" 1961, nr 12; W paryskim kotle, "Teatr" 1961, nr 13; Szkoła marmuru, "Teatr" 1961, nr 13; Jaką mnie pragniesz, "Teatr" 1961, nr 14 ["Jaką mnie pragniesz" L. Pirandella]; Z okazji "Mądremu biada" w Krakowie, "Teatr" 1961, nr 20; "Eurydyka", czyli eutanazja, "Teatr" 1961, nr 21 ["Eurydyka" J. Anouilha]; Króciutko o "Indyku", "Teatr" 1961, nr 23; Brecht w Teatrze Wojska, "Teatr" 1961, nr 24 ["Strach i nędza Trzeciej Rzeszy" B. Brechta]; Jarmark i metafora. Notatki o "Arturo Ui", "Teatr" 1962, nr 5 [rola T. Łomnickiego]; "Wariat i zakonnica" u Kantora, "Teatr" 1963, nr 17; "Beniowski" w STS, "Teatr" 1965, nr 2; Mimo wszystko "Przepióreczka", "Teatr" 1965, nr 3; "Myszy i ludzie" na Pradze, "Teatr" 1965, nr 5; O role dla Eichlerówny, "Teatr" 1965, nr 8; Zagadka sarmacka, "Teatr" 1965, nr 10; Mazowiecki "Fantazy", "Teatr" 1965, nr 10; Bogactwa pana Herakliusza, "Teatr" 1965, nr 12; Paradoks pozorów, "Teatr" 1965, nr 14; Gubernator i Kresyda, "Teatr" 1965, nr 19; "Don Juan", czyli odwaga, "Teatr" 1965, nr 23; Żywioł, "Teatr" 1966, nr 2 ["Spazmy modne" W. Bogusławskiego]; Dramat zbrodni, "Teatr" 1966, nr 3 ["Balladyna" J. Słowackiego]; Miejsce i czas poezji, "Teatr" 1966, nr 4 ["Świadkowie" i "Śmieszny staruszek" T. Różewicza]; Czy sam pomysł wystarczy?, "Teatr" 1966, nr 6; "Mąż i żona" w "Ateneum", "Teatr" 1966, nr 7; Profesor i hrabia, "Teatr" 1966, nr 8; "Hedda Gabler" w Teatrze Kameralnym w Warszawie, "Teatr" 1966, nr 8; "Happy end" i "Mizantrop", "Teatr" 1966, nr 12; Dwie polskie sztuki w Opolu, "Teatr" 1966, nr 13 ["Kleopatra" L.H. Morstina]; Młodziutkie "Śluby", "Teatr" 1966, nr 13 ["Śluby panieńskie" A. Fredry]; "Śmieszny staruszek" w Bydgoszczy, "Teatr" 1966, nr 13; Sprawdzian umiejętności, "Teatr" 1966, nr 14 [O. Wilde w szkole teatralnej]; Dwa razy teatr Różewicza, "Teatr" 1966, nr 15 ["Akt przerywany" T. Różewicza]; Musset na Szwedzkiej, "Teatr" 1966, nr 17; Anatomia cierpienia, "Teatr" 1966, nr 20 ["Szkoła żon" A. Fredry]; Toast potrójny, "Teatr" 1966, nr 21 ["Voyzeck" G. Büchnera, "Akropolis" S. Wyspiańskiego]; Akrobacja bez liny, "Teatr" 1967, nr 2 ["Czy pani kogoś szuka" w Teatrze Komedia]; "Nasze miasto" w PWST, "Teatr" 1967, nr 3; W sprawie "Urodzin Stanleya", "Teatr" 1967, nr 3 [Teatr Kameralny w Warszawie]; W takt katarynki, "Teatr" 1967, nr 4 ["Panna Maliczewska" G. Zapolskiej w Teatrze Klasycznym w Warszawie]; "Cyrano de Bergerac" na otwarcie nowej siedziby Teatru Ludowego w Warszawie, "Teatr" 1967, nr 5; "Nie tylko piosenki", "Teatr" 1967, nr 6 [studencki pokaz estradowy]; Nie tylko ironia, "Teatr" 1967, nr 8 ["Kordian" J. Słowackiego w Teatrze Narodowym]; Irlandzki "Skazaniec", "Teatr" 1967, nr 9 ["Skazaniec" Behana w Teatrze Ludowym w Warszawie]; W sprawie "Jarmarku", "Teatr" 1967, nr 11 ["Jarmark" J. Anouilha w Teatrze Kameralnym w Warszawie]; U warszawskich studentów, "Teatr" 1967, nr 13 ["Król w szafie" J. M. Rymkiewicza]; "Lekcja" w Warszawie - po francusku, "Teatr" 1967, nr 14 [przedstawienie studentów romanistyki]; Koszalińskie "Zejście aktora", "Teatr" 1967, nr 15 ["Zejście aktora" M. de Ghelderoda]; Malkontenci i czarodzieje, "Teatr" 1967, nr 15 [spektakle festiwalowe w Toruniu]; "Kleopatra", czyli wtajemniczenia, "Teatr" 1967, nr 16 ["Kleopatra" Norwida]; Wiele można pogodzić, "Teatr" 1967, nr 16 ["Otello" Szekspira w Bydgoszczy]; Dlaczego się nie udało?, "Teatr" 1967, nr 19 ["Spaghetti i miecz" T. Różewicza]; Szanse wykorzystane i zaprzepaszczone, "Teatr" 1967, nr 23 ["W czepku urodzony" Z. Skowrońskiego]; Komizm "Fantazego", "Teatr" 1968, nr 1; Krakowska "Kosmogonia", "Teatr" 1968, nr 1; Sztuka o Helenie Modrzejewskiej, "Teatr" 1968, nr 3; Walka o Hamleta, "Teatr" 1968, nr 3; Zwycięstwo aktora, "Teatr" 1968, nr 4; "Fanszetka" w Teatrze Ludowym, "Teatr" 1968, nr 5; Nowa "Pastorałka", "Teatr" 1968, nr 6; Gałęzie i ludzie, "Teatr" 1968, nr 7; Z warszawskiej PWST, "Teatr" 1968, nr 7; Dyliżans czy PKS?, "Teatr" 1968, nr 8 ["Dyliżans" A. Fredry]; Rozmowa z lalką, "Teatr" 1968, nr 8; Wszystko się ze sobą wiąże, "Teatr" 1968, nr 9; "Skandal w Hellbergu" w Teatrze Ziemi Mazowieckiej, "Teatr" 1968, nr 11; Kobieta z niewielkimi skazami, "Teatr" 1968, nr 13; Jugosłowiański apel, "Teatr" 1968, nr 13; Toruńska miara i waga, "Teatr" 1968, nr 15; "Sułkowski", czyli wierność, "Teatr" 1968, nr 16; Ciekawy eksperyment koszaliński, "Teatr" 1968, nr 17; Ponęty i ryzyko, "Teatr" 1968, nr 19; "Cyrulik" na Puławskiej, "Teatr" 1968, nr 21; Ravensbrück i eksperymenty, "Teatr" 1968, nr 23; Z okazji sopockiego "Punktu przecięcia", "Teatr" 1968, nr 24; "Wesele" z zegarem, "Teatr" 1969, nr 6 [Teatr im. Jaracza w Łodzi, reż. J. Grzegorzewski]; Z krakowskich "Rozmaitości", "Teatr" 1970, nr 4; Niezwykła przygoda, "Teatr" 1970, nr 4; Dzieje pewnego przeobrażenia, "Teatr" 1970, nr 5; Głód życia i ambicja, "Teatr" 1970, nr 11; Norwid, ironia i teatr, "Teatr" 1970, nr 12; Pochwała głupoty, "Teatr" 1970, nr 16; W związku z "Kurdeszem" Brylla "Teatr" 1970, nr 17 ["Kurdesz" E. Brylla]; O sprawach wielkich i małych, "Teatr" 1970, nr 19; W stulecie Prospera Merime, "Teatr" 1970, nr 23; "Niespodzianka", "Teatr" 1970, nr 23; "Turoń" w częstochowskim teatrze, "Teatr" 1971, nr 2; Na przykład - Gniezno, "Teatr" 1971, nr 11; Teatr warszawskiej Ochoty, "Teatr" 1971, nr 14; Wielki człowiek, "Teatr" 1971, nr 19; O roli i oddziaływaniu poezji, "Teatr" 1971, nr 23; Kieleckie "Dwa teatry", "Teatr" 1971, nr 24; Z siebie - czy z innych, "Teatr" 1972, nr 7; Ionesco się śmieje, "Teatr" 1972, nr 18; Dwa znakomite spektakle Witkiewiczowskie, "Za i Przeciw" 1973, nr 28; W sprawie "Wyzwolenia", "Teatr" 1973, nr 3 ["Wyzwolenie" S. Wyspiańskiego w T. Dramatycznym]; Lament piosenkarski, "Teatr" 1973, nr 6 ["Lament" M. Choromańskiego w T. Wybrzeże]; Claudelowskie południe, "Teatr" 1973, nr 10 ["Punkt przecięcia" P. Claudela w T. Współczesnym w Warszawie]; Maszyna do walki z czasem, "Teatr" 1973, nr 15 ["Wesele" S. Wyspiańskiego w T. im. Słowackiego]; Jak grać "Skąpca", "Teatr" 1973, nr 17 ["Skąpiec" w Teatrze Nowym w Zabrzu]; "Marcinek" u siebie, "Teatr" 1973, nr 21 [ "O Kasi co gąski zgubiła" w Teatrze Lalek "Marcinek" w Poznaniu]; Co mogą zdziałać aktorzy, "Teatr" 1974, nr 3 ["Fantazy" J. Słowackiego w Teatrze Ateneum]; Słowacki na Żwirki i Wigury, "Teatr" 1974, nr 6 ["Złota czaszka" J. Słowackiego]; Pochwała erotyzmu, "Teatr" 1974, nr 7 ["Dokąd" - poezja I. Iredyńskiego w STS]; Nut czy Szmidt?, "Teatr" 1974, nr 10 ["Żeglarz" J. Szaniawskiego w Kielcach]; Pod wodzą Chochoła, "Teatr" 1974, nr 11 ["Wesele" S. Wyspiańskiego w Teatrze Śląskim]; Kraków - "Gdzie jest Piotrowski" W. Chotomskiej w Teatrze "Groteska", "Teatr" 1974, nr 12; Wszystko w teatrze, "Teatr" 1974, nr 13 ["Dwa teatry" J. Szaniawskiego w Krakowie]; Gra ambicji i upokorzeń, "Teatr" 1974, nr 15 ["Fantazy" w Teatrze Nowym w Zabrzu]; Może epizod decydujący?, "Teatr" 1974, nr 18 ["Wacława dzieje" S. Garczyńskiego w Teatrze Nowym w Poznaniu]; O różnych przemytnikach ["Grupa Laokoona" T. Różewicza w Teatrze Współczesnym]; "Biała magia" Szaniawskiego, "Teatr" 1974, nr 20 ["Kowal, pieniądze i gwiazdy" J. Szaniawskiego w Białymstoku]; Piąta rzeczywistość, "Teatr" 1974, nr 23 ["Janulka, córka Fizdejki" Witkacego w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu]; Pod prąd, "Teatr" 1975, nr 2 ["Wyzwolenie" S. Wyspiańskiego w reż. K. Swinarskiego]; Spektakl dedykowany Malickiej, "Teatr" 1975, nr 3 ["Słodki ptak młodości" T. Williamsa w Teatrze Bagatela]; Nowa forma spektaklu?, "Teatr" 1975, nr 5 ["Misja" H. Bardijewskiego w Teatrze Nowym w Warszawie]; Dwie konfrontacje, "Teatr" 1975, nr 7 ["Rzecz listopadowa" E. Brylla w Teatrze Współczesnym w Warszawie]; Równanie o kilku niewiadomych, "Teatr" 1975, nr 9 ["Mazepa" J. Słowackiego w Teatrze Polskim w Warszawie]; Wizyta rzeszowska, "Teatr" 1975, nr 12 ["Święta Joanna" G. B. Shawa w Rzeszowie]; Narodziny nowego festiwalu, "Teatr" 1975, nr 13 [Festiwal Arcydzieł Narodowych w Opolu]; Spektakl o Boyu, "Teatr" 1975, nr 14 ["Boy - mędrzec - kabaret" w Teatrze Bagatela]; "Misja" i "Gra", "Teatr" 1975, nr 15 ["Misja" H. Bardijewskiego w Teatrze Nowym i "Gra" W. Brydaka w Teatrze Współczesnym w Warszawie]; Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, "Teatr" 1975, nr 16 ["Złoty wiek", "Szkic pierwszy" A. Mnouchkine]; Zabawy w miłość, "Teatr" 1975, nr 17 ["Wygnańcy Ewy", "Salome", "Judyta i Holofernes" J. Sztaundyngera w Teatrze "Groteska"]; Wizyjny "Sułkowski", "Teatr" 1975, nr 20 ["Sułkowski" S. Żeromskiego w Teatrze im Słowackiego w Krakowie]; Sprawdzian wartości, "Teatr" 1976, nr 2 ["Turoń" S. Żeromskiego w Teatrze Powszechnym w Łodzi]; Przypadek to sprawił?..., "Teatr" 1976, nr 3 ["Żegnaj, Judaszu" I. Iredyńskiego w Teatrze Powszechnym w Warszawie; "Maria" i "Czysta miłość" I. Iredyńskiego w Teatrze Małym w Warszawie]; Wycieczka w nieznane, "Teatr" 1976, nr 15 ["Pan Benet", "List", "Pierwsza lepsza" A. Fredry w krakowskiej PWST]; Metafora polskości, "Teatr" 1976, nr 18 ["Achilleis" S. Wyspiańskiego w Rzeszowie]; Z San Francisco nad Wartę, "Teatr" 1976, nr 20 ["Zabawa jak nigdy" W. Saroyana w Teatrze Nowym w Poznaniu]; Odpowiedź, "Teatr" 1976, nr 24 ["Wyzwolenie" S. Wyspiańskiego w Teatrze Śląskim]; Nowe sukcesy Szwejka, "Teatr" 1977, nr 3 [Teatr Powszechny w Łodzi]; Klejnoty i teatr, "Teatr" 1977, nr 6 [Teatr w Rzeszowie: "Wielki człowiek do małych interesów" A. Fredry, "Wkrótce nadejdą bracia" J. Krasińskiego, "Staroświecka komedia" A. Arbuzowa]; Jak na szachownicy, "Teatr" 1977, nr 17 ["Pan Jowialski" A. Fredry w T. Współczesnym w Warszawie]; Czy w tej tonacji, "Życie Warszawy" nr 277, 24.11.1977; Rosnące wrażenie, "Życie Warszawy" nr 27, 1.02.1978 ["Wariacje" w reż. J. Grzegorzewskiego, Teatr Dramatyczny Warszawa]; Kabaret, "Życie Warszawy" nr 97 (25.04.1978); Spektakl Grzegorzewskiego, "Życie Warszawy" 1978, nr 288 (05.12.1978) ["Śmierć w starych dekoracjach" T. Różewicza, Teatr Polski Wrocław]; Zemsta, "Życie Warszawy" nr 1 (2.01.1979); "Dziady kowieńskie", "Życie Warszawy" nr 2 (3.01.1979); Paradoks sceptyczny, "Życie Warszawy" nr 66 (22.03.1979); Niedo-Wścieklica, "Życie Warszawy" 1979, nr 130; Wewnętrzna tragedia, "Życie Warszawy" 1979, nr 294 (14.12.1979) ["Nie-Boska komedia" Z. Krasińskiego w reż. J. Grzegorzewskiego]; Czy Bałucki był dobry?, "Teatr" 1980, nr 1 ["Krewniaki" M. Bałuckiego w Teatrze Popularnym w Warszawie]; Grzechy przeciw farsie, "Teatr" 1980, nr 2 ["Damy i huzary" A. Fredry w Teatrze na Woli]; Jak inscenizować "Odprawę"?, "Teatr" 1980, nr 9 [Teatr im. Tuwima w Łodzi]; Miłość do Ibsena, "Teatr" 1980, nr 18 ["Podpory społeczeństwa" w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie]; "Żeglarz" w Cieszynie, "Teatr" 1980, nr 20 ["Żeglarz" J. Szaniawskiego, Téšinské Divadlo]; Pech Witkacego, "Życie Warszawy" 4.03.1980 ["Kurka wodna" Witkacego]; "Kopciuch", "Życie Warszawy" nr 139, 12.06.1980 ["Kopciuch" J. Głowackiego w Teatrze Powszechnym]; Rekonesans krakowski II, "Życie Warszawy" 1981, nr 82 ["Lot nad kukułczym gniazdem" w Starym Teatrze w Krakowie]; "Zawiść", "Życie Warszawy" nr 152, 2.07.1981; Generał i Maria, "Życie Warszawy" nr 157, 8.07.1981; Sztuka czy felieton, "Życie Warszawy" nr 267, 25.11.1982; Interesujący spektakl, "Życie Warszawy" nr 224 (19.09.1984); Za dużo hałasu, za mało Witkiewicza!, "Życie Warszawy" 1985, nr 114; Skłębione wizje, "Życie Warszawy" 1985, nr 155 (04.07.1985) ["Powolne ciemnienie malowideł" J. Grzegorzewskiego w Teatrze Studio]; Opera za dużo więcej groszy, "Życie Warszawy" 21.02.1986 ["Opera za trzy grosze" w reż. J. Grzegorzewskiego]; Nowe sztuki polskie u Dejmka, "Życie Literackie" 1988, nr 1; Po raz czwarty, "Życie Warszawy" 1990, nr 159 ["Dziady" A. Mickiewicza w teatrze wileńskim].
Artykuły:
Teatr młodych we Francji, "Gazeta Literacka" marzec 1933; Po śmierci Stefana Jaracza, "Tygodnik Powszechny" 1945 , nr 22; "Morska świnka": teatr jako środek wychowawczy, "Listy z Teatru" 1946, nr 1; Powstają teatry narodowe, "Listy z Teatru" 1946, nr 2-3; "Nieaktualność teatru", "Listy z Teatru" 1946, nr 2-3; Dlaczego "Listy"?, "Listy z Teatru" 1946, nr 2-3; "Wesele" 1946, "Listy z Teatru" 1946, nr 7; Juliusz Osterwa w "Fantazym", "Listy z Teatru" 1946, nr 7; Dwie koncepcje, "Tygodnik Powszechny" 1947, nr 12(105); W sprawie krytyki teatralnej, "Teatr" 1947, nr 4-5; Sylwetki aktorów [Eugeniusz Fulde], "Listy z Teatru" 1947, nr 10; Dwa typy reżyserii, "Listy z Teatru" 1947, nr 15; Grube nieporozumienie, "Tygodnik Powszechny" 1947, nr 17 (110); Artysta słowa, reżyser, wychowawca, "Tygodnik Powszechny" 1947, nr 25 (118) [o J. Osterwie]; Batalia o "Cyda", "Listy z Teatru" 1948, nr 20; Teatr Hiszpanii współczesnej, "Listy z Teatru" 1948, nr 21; Nad życiorysem Fredry, "Listy z Teatru" 1949, nr 34; Glossy na marginesie "Trzech sióstr", "Listy z Teatru" 1949, nr 35; Bez dekoracji, "Teatr" 1954, nr 22 [Théâtre National Populaire w Polsce]; Ionesco i jego anty-teatr, "Teatr i Film" 1957, nr 9; Przykład szwajcarski, "Teatr" 1961, nr 3; Wyprawa po szczęście, "Teatr 1961, nr 8 [jubileusz A. Grzymały-Siedleckiego]; Wyspiański - inscenizator, "Teatr" 1961, nr 8; Niemiecki dramat o Polsce, "Teatr" 1961, nr 14; Warsztat reżyserski w "Ateneum", "Teatr" 1961, nr 16 [jednoaktówki S. Mrożka]; Problemy "Wyzwolenia", "Teatr" 1961, nr 19; W związku z wizytą francuską, "Teatr" 1961, nr 22; Nowa książka L. H. Morstina, "Teatr" 1965, nr 2; O teatrze lubelskim, "Teatr" 1965, nr 2; Nieco surrealistyczny barok, "Teatr" 1965, nr 3; "Ludwik Adam Dmuszewski" Stefana Durskiego, "Teatr" 1965, nr 8; Donkichotyzm, "Teatr" 1965, nr 11; W teatralnym kalejdoskopie, "Teatr" 1965, nr 11; Notatnik wrażeń, "Teatr" 1965, nr 16; Jaka jest rola Sade'a?, "Teatr" 1965, nr 18; Pasjonujące trzydziestolecie (Na marginesie nowych wydawnictw o teatrze Stanisławowskim), "Teatr" 1965, nr 21; Dwie metody, "Teatr" 1965, nr 22; Garść piasku, "Teatr" 1965, nr 24; Chodzi o sprawy istotne, "Teatr" 1966, nr 9 [polemika z A. Hausbrandtem]; Notatki festiwalowe, "Teatr" 1966, nr 15; Zbigniew Cybulski, "Teatr" 1967, nr 4; Wspomnienie o Adamie Grzymale-Siedleckim, "Teatr" 1967, nr 5; Przeobrażenia i trwałość teatru, "Życie Literackie" 1967, nr 9; Cztery spory o teatr, "Teatr" 1967, nr 2 [spektakle paryskie]; Osterwa - po latach dwudziestu, "Teatr" 1967, nr 13; Wizyta belgijska, "Teatr" 1967, nr 17; Nowa, ale czy słuszna?, "Teatr" 1967, nr 18; "Pan Jowialski" - komedia otwarta, "Teatr" 1967, nr 24; Redaktor naczelny, "Teatr" 1968, nr 12 [E. Csató]; O Karolu Adwentowiczu, "Teatr" 1968, nr 16; Przed prapremierą, "Teatr" 1968, nr 22 ["Stara kobieta wysiaduje" T. Różewicza]; Trudności i pułapki, "Teatr" 1968, nr 23 [o krytyce teatralnej]; Teatr Tadeusza Peipera, "Teatr" 1970, nr 3; Niespełnione postulaty, "Teatr" 1970, nr 7; Pan Janusz (wspomnienie o Januszu Warneckim), "Teatr" 1970, nr 8; Wspomnienie o Tadeuszu Brezie, "Teatr" 1970, nr 13; Grać jego kartami, "Teatr" 1970, nr 15 [o J. Szaniawskim]; Dramaty Jana Pawła Gawlika, "Teatr" 1970, nr 22; Jan Sztaudynger, "Teatr" 1970, nr 24; Wyścig wyobraźni, "Teatr" 1971, nr 1; Witkiewicz w Paryżu i gdzie indziej, "Teatr" 1971, nr 8; Teatr krystaliczny, "Teatr" 1972, nr 10 [dramaturgia Janusza Krasińskiego]; Tragedie? "Teatr" 1972, nr 13 [sztuki Moliera]; Wyspiański patronem, "Teatr" 1072, nr 15; Dole i niedole Ćwiklińskiej, "Teatr" 1972, nr 17; Formowanie się zespołu, "Teatr" 1972, nr 21 [ o T. Śląskim]; W teatrze im. Majakowskiego, "Teatr" 1972, nr 22; Pod prąd: W sprawie "Gubernatora", "Teatr" 1973, nr 2; Doświadczenie historii, "Teatr" 1973, nr 8; Pod prąd: Partner kłopotliwy, "Teatr" 1973, nr 13; Fredrolog - polemista, "Teatr" 1973, nr 24 [o T. Boy-Żeleńskim]; Twórczość dramatyczna w XXX-leciu Polski Ludowej, "Polonistyka" 1974, nr 4; Dlaczego tych sztuk nie gracie panowie?, "Teatr" 1974, nr 22 [rec. książki A. Wydrzyńskiego "Komedie i dramaty", Katowice 1973]; Słownik polskiego teatru, "Teatr" 1974, nr 4 [rec. "Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965", Warszawa 1973]; Losy Słowackiego na czeskiej scenie, "Teatr" 1975, nr 6 [rec. książki "Juliusz Słowacki wśród Czechów" J. Pelikana, 1970]; Nowy Boy, "Teatr" 1975, nr 10 [rec. książki "1001 noc teatru" T. Boya-Żeleńskiego, Warszawa 1975]; Stary Teatr w latach 1945-1946, "Teatr" 1975, nr 14 [rec. książki "Stary Teatr i Studio" E. Orzechowskiego, Kraków 1974]; Szczerość. W pięćdziesiątą rocznicę śmierci Stefana Żeromskiego, "Teatr" 1975, nr 20; W tradycji Koźmiana, "Teatr" 1975, nr 22; "Teatr Kaliguli", "Teatr" 1975, nr 23 [o sztuce B. Urbankowskiego]; Z dziejów teatru: 75-lecie "Wesela", "Teatr" 1976, nr 6; Zdumiewająca kariera, "Teatr" 1976, nr 10 [rec. książki "Maria Deryng" J. Pini-Suchodolskiej]; Zofia Jaroszewska, "Teatr" 1976, nr 18; Aktualność teatru Fredry, "Teatr" 1976, nr 15; O Stanisławie Grochowiaku. Od przerażeń do zachwytów, "Teatr" 1976, nr 23; Jaki teatr jest potrzebny - jaki jest możliwy? Zagadnienia repertuarowe, "Teatr" 1977, nr 2; Po latach trzydziestu, "Teatr" 1977, nr 10 [rocznica śmierci Osterwy]; Z ładunkiem nowych idei, "Teatr" 1977, nr 24 [o S. Wyspiańskim]; O nowych reżyserach, "Teatr" 1978, nr 5 [rec. książki "Mettre en scne au présent" R. Temkine]; Bułgarskie niespodzianki, "Teatr" 1978, nr 7 [sztuki polskie w Bułgarii]; Przyjaźń. W 10-lecie śmierci Edwarda Csató, "Teatr" 1978, nr 9; Pan Karol, "Teatr" 1978, nr 15, [W dwudziestolecie śmierci Karola Adwentowicza]; Proszę o głos: Advocatus diaboli et angeli, "Teatr" 1978, nr 22 [na marginesie książki "Taki nam się snuje dramat" Z. Grenia]; 50-lecie "Ateneum", "Teatr" 1978, nr 26; Iwo Gall. W dwudziestolecie śmierci, "Teatr" 1979, nr 4; Wystawa scenografii Łucji Kossakowskiej, "Teatr" 1979, nr 12; Dlaczego wyjechał z Warszawy?, "Teatr" 1979, nr 26 [o J. Słowackim]; Teatr Camusa, "Teatr" 1980, nr 4; Komedia Fredry niedoceniona przez Fredrę, "Teatr" 1980, nr 5 ["Dyliżans"]; O pełną sławę Szaniawskiego, "Teatr" 1980, nr 6; Dyskusja, "Teatr" 1980, nr 17 [rec. książki E. Csató "Interpretacje. Recenzje teatralne z lat 1945-1964"].
Varia:
Śp. Władysław Fabry, "Listy z Teatru" 1946, nr 1; Gen. Franco nie lubi teatru: rozmowa z pisarzem hiszpańskim [Jose Atienzą], "Listy z Teatru" 1946, nr 4; Zelwerowicz o "Weselu", "Listy z Teatru" 1946, nr 8; Rozmowa z Jerzym Zawieyskim, "Listy z Teatru" 1947, nr 12; Współczesny teatr czeski: rozmowa z Julianem Przybosiem, "Listy z Teatru" 1947, nr 13; Tadeusz Białkowski, "Teatr" 1961, nr 9; Jubileusz Jana Otrembskiego, "Teatr" 1961, nr 10; Rittner, Fredro i Świętochowski w szkole warszawskiej, "Teatr" 1961, nr 10; Edward Wrocki, "Teatr" 1961, nr 10; Próba "monodramu", "Teatr" 1961, nr 14 ["Bramy raju" J. Andrzejewskiego w wykonaniu D. Michałowskiej]; Fredro był masonem, "Teatr" 1961, nr 17; Jubileusz Jerzego Szaniawskiego, "Teatr" 1966, nr 6; Krakowska "Piwnica" w Warszawie, "Teatr" 1966, nr 8; Warszawska Nike, "Teatr" 1966, nr 20; Teatry poezji, "Teatr" 1967, nr 2; Poza Paryżem, "Teatr" 1972, nr 5; "Journal de Genve" o Dmochowskim, "Teatr" 1972, nr 9; Warszawskie Spotkania Teatralne, "Teatr" 1972, nr 19; Niezmiernie pożyteczne wydawnictwo, "Teatr" 1972, nr 19; O współczesnym teatrze mówi Aleksy Arbuzow, "Teatr" 1972, nr 22 [rozmowa]; Pod prąd: Argument contrario, "Teatr" 1973, nr 4 [film "Wesele" w reż. A. Wajdy]; Szkoła ironii, "Teatr" 1973, nr 5 [rec. książki Z. Grenia "Czwarta ściana"]; Warszawskie Spotkania Teatralne, "Teatr" 1973, nr 18; Problemy krakowskiej Katedry Scenografii, "Teatr" 1973, nr 18; Pod prąd: "Syrena", "Teatr" 1973, nr 20; Jubilat Feliks Żukowski, "Teatr" 1973, nr 23; Z czym na festiwal wrocławski? - ankieta, "Teatr" 1975, nr 6; Proszę o głos: Przeciw dewastacjom, "Teatr" 1976, nr 5 [o archiwach teatralnych]; Francuskie teatry i państwo, "Teatr" 1977, nr 21; Nagroda dla Raymonde Temkine, "Teatr" 1979, nr 3.
Druki zwarte (zbiory recenzji):
Chwyty i zachwyty, Kraków 1934
Szkice teatralne, Kraków 1955
Do trzech razy sztuka, Warszawa 1958
Bibliografia przedmiotowa:
a) Opracowania szczegółowe:
El. Żm. [Elżbieta Żmudzka], Wojciech Natanson "Stefana Żeromskiego droga do teatru", "Wyspiański", "Teatr" 1976, nr 26 [rec. książek]
El. Żm. [Elżbieta Żmudzka], Wojciech Natanson "Boy-Żeleński", "Teatr" 1978, nr 16 [rec. książki]
Z okazji jubileuszu, "Teatr" 1979, nr 14
I. Kellner, Krytyk walczący, "Teatr" 1979, nr 14
H. Vogler, Pociecha z Wojciecha, "Teatr" 1979, nr 14
El. Żm. [Elżbieta Żmudzka], Wojciech Natanson "Szczęście Syzyfa", "Teatr" 1980, nr 21 [rec. książki]

Opr. Beata Popczyk-Szczęsna