Hasła

Gatunek należący do plebejskiej dramaturgii satyrycznej rozwijający się w Polsce pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII w. Nazwa pochodzi od terminu „rybałt”, określającego wędrownego śpiewaka, muzykanta, aktora; jest stosowana wymiennie z terminem komedia sowizdrzalska, powstałym od imienia Sowizdrzała (niem. Eulenspiegel) – złośliwego trefnisia, błazna, charakteryzującego się rubasznym humorem i ludową mądrością.

Komedia rybałtowska jest reprezentatywna dla działalności autorów należących do stanu plebejskiego (studenci, nauczyciele szkół parafialnych, kantorzy), którzy pozostawali anonimowi i posługiwali się pseudonimami (np. Maciek Pochlebca, Jan Dzwonkowski, Baltyzer z kaliskiego powiatu, Radopatrzek Gładkotwarski z Lekarzewic) zarówno ze względu na poruszaną w utworach tematykę, jak i stosunek twórców do własnej pracy twórczej, traktowanej przede wszystkim jako sposób zarobkowania. Utwory składające się na zasób literatury rybałtowskiej (w tym komedii) powstawały między 1590 a 1655 w  Małopolsce i na Podgórzu.

Tematy komedii rybałtowskiej oparte na rodzimych motywach dotyczyły życia plebejuszy, ich problemów (zarobki, głód), niechęci do pracy, dążenia do łatwego życia. Autorzy krytykowali nierówności społeczne, lecz także przywary stanu, do którego sami należeli. Podstawowe metody twórcze to: karykatura, satyra i parodia (np. językowa – makaronizmy, bakalarska łacina, dialektyzmy), a cel twórczości – zabawa i śmiech. Elementy moralizatorskie i dydaktyczne pojawiały się w komedii rybałtowskiej nie wprost, lecz poprzez obrazy „świata na opak”. Bohaterowie to reprezentanci warstwy średniej i niższej, często pozostający poza społeczeństwem (żebracy, ludzie „luźni”, włóczędzy). Komedia rybałtowska wypracowała charakterystyczne ludowe figury komiczne: klechę, plebana, sołtysa, Albertusa.

Utwory reprezentujące komedię rybałtowską, jak również komediowe intermedia i farsy, mają formę otwartą i choć uaktualniają obowiązujące wzorce genologiczne, nie w pełni ich przestrzegają. Swoboda w traktowaniu gatunku wiązała się z odwagą tematyczną i ideową, a także z uwidacznianym w tekstach żywiołem teatralności oraz scenicznej widowiskowości. Komedie rybałtowskie przeznaczone były do wystawiania na improwizowanej scenie jarmarcznej, w karczmie. Często widowisko poprzedzało druk komedii. Cechą charakterystyczną teatru plebejskiego była jego otwartość, płynne granice między aktorami a publicznością, odsłanianie teatralnego warsztatu, w którym rekwizytami teatralnymi stawały się przedmioty codziennego użytku, umowność i zmienność teatralnej przestrzeni. Wrażenie scenicznego chaosu było założoną metodą pobudzania i aktywizowania różnostanowej widowni. Kontakt z nią (dialogi, słowne i fizyczne prowokacje) był z góry założony i wpisany w teksty komedii rybałtowskiej.

Komedia rybałtowska ma swoje szesnastowieczne pierwowzory: Tragedia żebracza (1552), Rozmowy polskie, łacińskim językiem przeplatane Wita Korczewskiego (1553). Można ją podzielić na kilka umownych typów, m.in.: tzw. „albertusy” (Wyprawa plebańska, 1590; Albertus z wojny, 1596; Komedia rybałtowska nowa, 1615), komedie szkolne lub klesze (Synod klechów podgórskich, 1607; intermedium Szołtys z Klechą, 1598 czy Szkolna mizeria, 1633) oraz peregrynacje (Peregrynacja dziadowska, 1612), a także komedie mięsopustne.

Rozwój i trwanie gatunku przypadło na okres szczególnej aktywności pisarzy plebejuszy, jego zmierzch przyniosły zaś stale pogarszające się warunki życia ludności miejskiej oraz utrudniony dostęp do edukacji przedstawicieli niższych warstw, co w konsekwencji prowadziło do faktycznego zaniku wskazanej grupy społecznej, a tym samym do ustania działalności twórczej jej przedstawicieli.

Bibliografia

• Badecki, Karol: Literatura mieszczańska w Polsce XVII wieku. Monografia bibliograficzna, wstęp Aleksander Brückner, Lwów – Warszawa – Kraków 1925;
• Badecki, Karol: Polska komedja rybałtowska, Lwów 1931;
• Brückner, Aleksander: O języku „polskiej komedji rybałtowskiej”, Warszawa 1934;
• Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. Julian Lewański, t. 1-6, Warszawa 1961;
• Grzeszczuk, Stanisław: Polska literatura plebejska z przełomu XVI i XVII wieku, Kraków 1970;
• Grzeszczuk, Stanisław: Wstęp, [w:] Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. tenże, Wrocław 1985;
• Lewański, Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981;
• Literatura mieszczańska w Polsce od końca XVI w. do końca XVII w., oprac. Kazimierz Budzyk, Hanna Budzykowa, Julian Lewański, Warszawa 1954.