Hasła

Popularny gatunek dramatyczno-teatralny XIX w., którego geneza i charakter były ściśle związane z historycznym zjawiskiem kulturowym, jakim były paryskie teatry bulwarowe i preferowane tam gatunki dramatyczne.

Wielkie Bulwary

Na początku XIX w. Wielkie Bulwary były dzielnicą miejskich rozrywek, ekspozycją przemysłu teatralnego. Znajdowało się tu kilkadziesiąt prywatnych komercyjnych teatrów, specjalizujących się głównie w melodramatach, komediach i wodewilach, z czasem zastąpionych przez operetkę. Najsłynniejsze teatry pierwszej połowy wieku to Théâtre de la Gaite, Théâtre Porte-Saint-Martin, Théâtre Ambigu-Comique – słynące właśnie z melodramatów i dram historycznych (por. dramat historyczny). Głównym dostarczycielem ich repertuaru był Eugène Scribe, autor koncepcji sztuki dobrze skrojonej (pièce bien faite).

Bulwarowe teatry pierwszej połowy XIX w. były popularnymi przedsiębiorstwami, funkcjonującymi w oparciu o handlową zasadę egzystencji, wykorzystującymi zarówno reklamę prasową i krytykę teatralną, jak i klakę, z cenami biletów dostosowanymi do możliwości ludowej publiczności. Podmiejski charakter komercyjnego bulwaru jako dzielnicy rozrywki od początku stał się źródłem jego odmienności wobec elitarnych scen miejskiego centrum. Bulwar nastawiał się na nowość, aktualność i sukces handlowy.

Następująca w drugiej połowie stulecia przebudowa Paryża przez barona Georgesa Haussmanna, który burząc dzielnice, wprowadził szerokie arterie w układzie gwiaździstym, zmieniła teatry i ich widownię: budynki nabrały mieszczańskiego szyku, bilety zdrożały, na widowni dominował gust klasy średniej, repertuar wyszlachetniał. Komedia została podporządkowana bez reszty Scribe’owskiej recepturze sztuki dobrze skrojonej, która była zdominowana przez performatywność widowiska scenicznego i wspierała rozwój gwiazdorstwa teatralnego, dostarczając tekstów nastawionych na efekt teatralny i sztuczność świata dramatu oraz na przyjemność płynącą z rozrywki zgodnej z oczekiwaniami publiczności.

Rzemiosło

Niezależnie od tej historycznej ewolucji, komedia bulwarowa okazała się tworem odpornym na przemijanie czasu i zmiany kulturowe. Definiowało ją bez reszty rzemiosło, zdominowane przez rygory budowy akcji i wymagania sceniczności. Jej autorzy tworzyli świat pozbawiony poważniejszych zagrożeń, odległy od dręczących problemów współczesności, zatem od realizmu, co nie kłóciło się z pożądaną przez widzów aktualnością, głównie obyczajową i sensacyjną. Świat ten był zlokalizowany w błyszczącej rzeczywistości uprzywilejowanych – w salonach posiadłości miejskich i wiejskich, gdzie możliwe okazywały się przede wszystkim określone przez zwyczajową moralność tematy rodziny, miłości, małżeństwa, choć także zdrady (często karane przez śmiech), oszustwa finansowe, operacje giełdowe, gry polityczne. Redukcja literatury ograbiała te utwory z artystycznych ambicji, nadając im natomiast lekkość i płynność wspomaganą przez właściwy im styl konwersacyjny. Tej lekkości nie naruszały nawet tematy kontrowersyjne dla mieszczańskiego widza – wolna miłość, sprzedawanie się za pieniądze, opuszczenie rodziny przez kobietę dla nieoczekiwanego uczucia, amoralna żonglerka między kochankami.

Trzy lekkie gatunki o komediowych charakterze, komedię, wodewil i farsę, łączył komizm, zbliżała technika sztuki dobrze skrojonej, scalała bulwarowość pomysłu i wykonania, schematyczne typy postaci, „bezpieczne” tematy. Efektem tego zbliżenia stało się wykorzystywanie gatunkowej nazwy komedii do produkcji farsowych i odwrotnie, wskutek czego zaczęto niesłusznie traktować farsę jako odmianę komedii.

Komedia bulwarowa w Polsce

W Polsce powstanie odpowiedników paryskich bulwarów było niemożliwe ze względu na brak niepodległości. Komedia bulwarowa pojawiała się jednak często w repertuarach polskich teatrów XIX w., zwłaszcza w Teatrze Rozmaitości w Warszawie, wpływając w znacznym stopniu na dominujący tam styl aktorstwa (Alojzy Żółkowski syn, Wiktoryna Bakałowiczowa) oraz na rodzimą produkcję dramatyczną (Kazimierz Zalewski, Jan Aleksander Fredro). Pewne znamiona teatrów bulwarowych nosiły teatry ogródkowe. Zaległości w tym względzie nadrabiano w latach międzywojennych, które można uznać za naszą teatralną belle époque z jej teatrami powielającymi wzór bulwarowy. Teatry polskie grały wtedy nader często bulwarowe komedie i farsy nie tylko produkcji francuskiej, ale również niemieckiej, amerykańskiej czy węgierskiej, choć nie wykształciły polskiego stylu bulwarowego.

Bibliografia

• Allevy-Viala, Marie-Antoinette: Inscenizacja romantyczna we Francji, przeł. Wojciech Natanson, Warszawa 1958;
• Corvin, Michel: Dictionnaire encyclopédique du théâtre, Paris 2001;
• Gascar, Pierre: Le Boulevard du crime, Paris 1980;
• Jakóbczyk, Stanisław: Na zachód ze wschodu. Savoir i Kessel w nowoczesnym przemyśle literackim, Poznań 2005;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław 1998.