Hasła

Pojęcie abstrakcyjne, nazwa przedmiotu estetycznego i kulturowego, który tworzą równie abstrakcyjne desygnaty w postaci poszczególnych nazw gatunkowych, takich jak tragedia, komedia, dramat i in. Wszystkie należą do rozbudowanego zbioru jednostek klasyfikacyjnych w systemie rozróżnień zjawisk literackich i konkretyzują się w dziełach. Jednostka najwyższa to rodzaj literacki (poezja, proza, dramat), jednostka średnia to gatunek, jednostka niższa to podgatunek, przy czym możemy jeszcze mówić o najbardziej podrzędnych w tej systematyce wariantach (odmianach) gatunkowych.

Nazwa gatunkowa spełnia wiele funkcji: porządkuje zjawiska literackie, różnicując je i scalając w grupy zjawisk; projektuje ich znaczenia i funkcje; sygnalizuje użycie w dziele określonych norm i reguł bądź obecność pewnych dyrektyw estetycznych. Inaczej niż w normatywnych poetykach klasycystycznych, obecnie nazwa gatunkowa niczego nie narzuca i nie wymaga, jedynie sugeruje, podpowiada możliwość wykorzystania pewnych form i chwytów. Nazwa gatunkowa spełnia też inną rolę – wskazuje istnienie określonych oczekiwań odbiorczych. Jest zatem czymś więcej niż etykietą, stanowi sygnał użycia przez autora określonych konwencji, przyporządkowanych danej nazwie przez zbiorową świadomość historyczną lub współczesną oraz podpowiada odbiorcy typ horyzontu oczekiwań, jaki powinien on wiązać z konkretnym dziełem. Inne będą konwencje i oczekiwania uznawane za właściwe dla komedii, inne dla tragedii. Dlatego nazwa gatunkowa stanowi także swoisty kod, jest składnikiem kompetencji komunikacyjnej zespołów nadawczo-odbiorczych znamiennych dla każdej epoki. Oczywiście, mowa o dynamicznych, niestabilnych zasadach tworzenia, aktualizujących różne wersje gatunkowego zbioru reguł czy dyrektyw i o równie zmiennych sposobach odbioru.

Gatunki dramatyczne zajmują szczególną pozycję w systemie literatury ze względu na dwoistość ich bytu: literackiego i / lub scenicznego, związanego z użyciem odmiennego medium, pisma i / lub druku oraz teatru. Każde z nich projektuje inny typ trybu wykonawczego i odbiorczego.

Pierwszy impuls gatunkotwórczy europejski dramat zawdzięcza Arystotelesowi, który w Poetyce (V wiek p.n.e.) rozróżnił kilka podstawowych gatunków: dytyramb, tragedię, epos, komedię, parodię i poddał analizie współczesną sobie tragedię. Przeciwstawiając tryb dramatyczny jako bezpośredni (współtworzący tragedię i komedię) pośredniemu trybowi narracyjnemu (współtworzącemu epopeję i parodię), nałożył na siebie kategorie modalne i genologiczne, łącząc te ostatnie z przypisanym do gatunku tematem – wysokim w tragedii i epopei, niskim w komedii i parodii. W kolejnych stuleciach i różnych obiegach społecznych przenikały się wskutek tego i jednocześnie dopełniały dwie konkurencyjne tendencje: formalna i regularna, oparta na procesie tworzenia i odróżniania gatunków oraz tematyczna i nieregularna, oparta na prymacie treści dzieła, a nie na prymacie jego struktury. Refleksja formalna, związana z racjonalizmem i różnymi klasycyzmami, troszczyła się o hierarchię gatunków, ich odrębność i czystość oraz oddzielenie od siebie, ograniczała ich zmienność i zwiększała stopień standaryzacji, traktując je jako uniwersalne, wieczne i niezmienne. Posługiwała się wzorami estetycznymi, zestawem obowiązujących norm i kategorią decorum (stosowności). Z kolei refleksja tematyczna poszerzała obszary hybrydyzacji gatunkowej, wprowadzała prymat treści nad gatunkiem, osłabiając jego pozycję i rozwijała literaturę popularną.

Nowe gatunki powstają w różny sposób: 1) ze skrzyżowania dwóch lub więcej istniejących gatunków (tragikomedia, melodramat); 2) wskutek udramatyzowania pokrewnych gatunków epickich czy lirycznych (sielanka dramatyczna, przysłowie dramatyczne, sztuka kryminalna); 3) dzięki literaryzacji formy teatralnej (quodlibet, farsa); 4) przez substancjalizację określnika (komedia łzawa, dramat mieszczański, dramat romantyczny); 5) dzięki przekształceniu w gatunek określenia odnoszącego się do pojęcia rodzajowego, więc nadrzędnego (dramat); 6) dzięki pożyczkom z innych sztuk (obrazek dramatyczny, żywy obraz, etiuda dramatyczna); 7) dzięki pożyczkom z innych mediów, z filmu czy telewizji (farsy slapstickowe); 8) wskutek przesunięcia znaczeń (wodewil, farsa); 9) wskutek podniesienia rozmiaru do rangi gatunku (jednoaktówka); 10) wskutek wykorzystania lokalnych inspiracji kulturowych (jig, zarzuela); 11) dzięki jednostkowym inicjatywom autorskim (drama, biała tragedia); 12) wskutek wykorzystania pokrewnych określeń, dziś już zwykle historycznych (actus, repraesentatio). Nie zawsze określenie gatunkowe zostawało na poziomie gatunku – czasem wykraczało poza gatunek ku nadrzędnemu terminowi (np. antysztuka). Pole nazw paragatunkowych, najczęściej autorskich i jednostkowych, które nie weszły do kanonu terminów, jest rozległe. Występuje tu np. opowieść i powieść dramatyczna, rzecz na scenę, zdarzenie, dramat ucieszny, dramat wisielczy, komedia pozornie cyniczna, dramat z cyrkiem i fajerwerkiem, niesmaczna sztuka, dramolet i wiele innych. Wskazują one na niewystarczalność tradycyjnych nazw gatunkowych. Trzeba dodać, że gatunki mogą się rozwijać równolegle w różnych mediach, wędrując między nimi.

Nie można zatem skonstruować precyzyjnych definicji gatunkowych, poprzestając na zakreśleniu ogólnych ram. Dzieje się tak dlatego, że gatunek jest historyczny i ulega zmianom (np. między tragedią antyczną a XIX-wieczną tragedią losu jest istotna różnica), może też zginąć całkowicie lub zanikać okresowo; także dlatego, że kryteria gatunkowe są zróżnicowane – formalne, tematyczne, mieszane, zaś jeden gatunek miewa liczne odmiany i warianty, przy czym ta rozmaitość musi się zmieścić w dość wąskiej przestrzeni mentalnej, jaką tworzą gatunki; wreszcie dlatego, że na poziomie konkretnych dzieł mamy do czynienia ze sztuką, w której ramach autorzy respektują często jedynie ogólne zasady gatunkowe, posłuszni własnemu talentowi i inwencji oraz trendom epoki. Generalnie trzeba stwierdzić, że znacznie większą wierność gatunkom przejawia literatura popularna i komercyjna niż elitarna (zw. wysoką), zawsze skłonna do hybryd gatunkowych, do dekonstrukcji gatunków, ich daleko idącej modyfikacji lub zakwestionowania ich znaczenia.

Bibliografia

• Krajewska, Anna: Dramat genologii, czyli o gatunkach współczesnego dramatu, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. Janusz Degler, t. 1, Wrocław 2003;
• Ziomek, Jerzy: Projekt wykonawcy w dziele literackim a problemy genologiczne, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, dz. cyt..