Hasła

W antyku tryb bezpośredniej prezentacji fikcyjnego świata przedstawionego, konstruowanego głównie przez dialog, zbiór performatywnych wypowiedzi postaci, traktowanych jako akty działania. Do XVIII w. był to termin o pojedynczym znaczeniu, określający trzeci rodzaj literacki, obok epiki i liryki, choć stosowano go niekiedy jako nazwę gatunkową w teatrze jezuickim XVII i XVIII w. W następnych stuleciach stał się pełnoprawnym terminem gatunkowym, zachowując przy tym pierwotne znaczenie.

W planie rodzajowym termin akcentuje dwoiste wykonawczo-odbiorcze nacechowanie utworów i zarazem ich podwójne przeznaczenie: literackie i sceniczne. W planie gatunkowym ujawnia różnice dzielące go od tragedii i komedii oraz sytuujące go pomiędzy nimi.

1. Dramat jako rodzaj

Dla Arystotelesa, odpowiedzialnego za rodzajowe znaczenie dramatu, termin akcentował przede wszystkim jego zdeterminowaną przez ówczesny kształt medium teatru perspektywę wykonawczą, a więc bezpośredni odbiór działań scenicznych i samodzielnych wypowiedzi aktorskich, pozbawionych nadrzędnego podmiotu. Maska podkreślała wykonawczą, nie-autorską pozycję aktora, była też znakiem mimesis (aktu naśladowania) przez słowo, gest i ruch oraz znakiem bezpośredniego odbioru tych działań przez publiczność. Tryb wykonawczy (modalny) łączył się ściśle ze związanym z treścią podziałem gatunkowym.

Ta jedność oparta na akcie naśladowania już w czasach rzymskich uległa rozbiciu na linię dramatu podporządkowaną słowu i linię podporządkowaną ciału aktora. Renesans pogłębił ten podział, wysoko wartościując „słowną” linię dramatu i wiążąc tę odmianę z retoryką i sferą intelektu, podczas gdy linia oddana ciału została uznana za niską i niegodną refleksji. Do tej pierwszej należała tragedia i komedia, do drugiej rozmaite formy ludowych performansów typu folk play i gatunki stanowiące podstawę teatru jarmarcznego, jak farsa, sotie, mim i pantomima, parada, dit, czy crie (krzykliwa reklama).

Dramat podporządkowany słowu i regułom literatury, zwany regularnym, został przez renesansowych komentatorów Arystotelesa ujęty w system coraz bardziej się normatywizującej poetyki; gatunki niskie, zwane nieregularnymi lub drugorzędnymi rozwijały się jako utwory komercyjne, zależne od upodobań publiczności, wypracowując sobie własne poetyki pragmatyczne. Na tym gruncie na przełomie XVIII i XIX w. powstał dramat popularny.

Wiek XX wykorzystał dwoistość dramatu, tworząc trzy jego ujęcia: 1) literackie, które miało w swym zapleczu cały ciąg poetyk i ich kontynuatorkę, akademicką teorię dramatu; 2) teatralne, związane z ruchem tzw. Wielkiej Reformy Teatru z przełomu wieków, która doprowadzając do autonomii teatru, jednocześnie wyzwoliła dramat spod presji reguł literackich; oraz 3) teorię synergiczną, która uznawała dwoistość bytu dramatu. Wszystkie jednak dotyczyły tzw. utworów wysokich, popularne zostawiając na boku. Każda eksponowała określony typ determinanty strukturalno-funkcjonalnej: literackiej, scenicznej lub mieszanej.

Koncepcje te straciły na znaczeniu w latach 80. XX w., a unicestwiło je pojawienie się teatru postdramatycznego, w pewnym sensie będącego kontynuatorem dzieła Wielkiej Reformy. Osłabia on, a nawet unieważnia zarówno dotychczasowe znaczenie kwalifikacji rodzajowej, jak i gatunków dramatycznych, choć ich do końca nie znosi.

2. Dramat jako gatunek

Pojawiał się sporadycznie na przeł. XVI i XVII w. jako znak niewystarczalności podziału na tragedie, komedie i mieszane gatunki pośrednie, komikotragedie i tragikomedie oraz jako odniesienie do nadrzędnego pojęcia rodzajowego. Około połowy XVIII w. wykorzystano termin na określenie poważnego utworu o nie zawsze pomyślnym zakończeniu.

Była to reakcja na poczucie wyczerpania i niewystarczalności dwóch najstarszych i uznawanych za podstawowe gatunków, tragedii i komedii. Wiązała się ona ściśle z rosnącą w siłę klasą mieszczańską, która nie znajdowała dla siebie miejsca w wysokiej, dynastycznej i heroicznej tragedii ani też nie chciała być skazana jedynie na traktowaną jako gorszy gatunek komedię i walczyła o prawo do godnego przedstawiania na scenie własnych bohaterów.

Narodziny dramatu zapowiedziała angielska komedia sentymentalna i francuska komedia łzawa. Gatunek miał swego prawodawcę, Denisa Diderota i datę narodzin: 1757-1758, moment ukazania się jego pierwszej sztuki tego typu z teoretyczną przedmową (Syn naturalny) i traktatu O poezji dramatycznej. Dramat jako gatunek miał charakter poważny (genre sérieux) i startował w kilku odmianach: dramy mieszczańskiej, tragedii domowej (rodzinnej), wysokiej komedii moralnej. Opierały się one na formalnym Arystotelesowskim wzorze tragedii, początkowo o różnych rozmiarach, od 5 do 3 aktów, potem 3-aktowym, zawierającym wymagane części akcji: wprowadzenie, zawiązanie akcji, perypetię, kulminację, zakończenie. Stanowiącą podłoże dramatu kategorię dramatyczności oparto na przenikaniu się dwóch podstawowych kategorii, tak egzystencjalnych i antropologicznych, jak estetycznych – tragiczności i komiczności.

Dramat rozpadał się na dwa wielkie podgatunki, oparte na priorytecie tematu, historycznego bądź współczesnego, te zaś z kolei dzieliły się na szereg odmian. Struktura dramatu stała się dobrze rozpoznaną i nader użyteczną machiną kreacyjną, wykorzystywaną zarówno w utworach wysokich (pierwszorzędnych), jak niskich (drugorzędnych i komercyjnych). W tej sytuacji straciła ona funkcję czynnika wyróżniającego, którą przejął temat. Cieniem Arystotelesowskiej formy była tzw. sztuka dobrze skrojona (pièce bien faite).

Na przełomie XIX i XX w. nastąpił odwrót od formalnych wyznaczników Arystotelesowskich, podważanych już w XVIII w. przez koncepcję tableau (obrazu scenicznego) Denisa Diderota. Stało się tak dzięki procesowi uwewnętrzniania akcji, co skutkowało rozbiciem jedności postaci, zachwianiem roli dialogu i wzrostem znaczenia języka ciała oraz odmienną sekwencyjnością tekstów. Powstał szereg nowych, formalnie akanonicznych lub antykanonicznych form dramatycznych, balansujących na pograniczu liryki oraz epiki i opozycyjnych wobec wzoru Arystotelesa: dramat romantyczny, dramat stacji, dramat poetycki, dramat groteskowy, dramat epicki, dramat absurdu.

W Polsce, jak w całej Europie, dramat zyskał ustabilizowane warunki rozwoju z chwilą powstania sceny publicznej (1765). Wprawdzie obowiązywał jeszcze oficjalny podział klasycystyczny (wysoka tragedia – pośrednia tragikomedia – niska komedia), ale był on już podważany. Dla rodzaju stosowano wtedy pojęcie ‘poema dramatyczne’ lub ’dramat’, podczas gdy wieloodmianowy gatunek zwano ‘dramą’. Były więc dramy liryczne lub muzyczne (opery), dramy tragiczne, dramy bohatyrskie (heroiczne), dramy płaczliwe, rycerskie, historyczne, mieszczańskie.

W ciągu XIX w. pojęcie ‘drama’ zniknęło, zastąpione przez dramat w podwójnej postaci, rodzajowej i gatunkowej. Przez dwa stulecia termin oznaczał zróżnicowany formalnie gatunek poważny, pozostający pod wpływem różnych prądów artystycznych (dramat realistyczny, naturalistyczny, ekspresjonistyczny, symboliczny i in.), łączący osłabione i ograniczone elementy tragiczne i komiczne, z możliwą przewagą jednej ze stron. W tym czasie dramat jako gatunek ustabilizował się i utrwalił razem z osadzoną na oświeceniowym fundamencie instytucją teatru, wpierany u nas przez szereg twórców wielkich (Juliusz Słowacki, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Różewicz, Witold Gombrowicz), średnich (Stanisław Przybyszewski, Włodzimierz Perzyński, Karol Hubert Rostworowski) lub mniejszych (Jan Chęciński, Emil Zegadłowicz, Ireneusz Iredyński).

W XXI w. dramat wciąż posiada swą reprezentację mimo ruiny, jaka dotkęła jego podstawowe wyróżniki formalne i mimo przeciwstawnych mu tendencji, złączonych określeniem ‘teatr postdramatyczny’.

Bibliografia

• Liouré, Michel: Le Drame de Diderot á Ionesco, Paris 1973;
• Pavis, Patrice : Słownik terminów teatralnych, wstęp A. Ubersfeld, przeł., i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław 1998;
• Pfister, Manfred: Das Drama. Theorie und Analyse, München 2001 [wyd. 11];
• Sarrazac, Jean-Pierre: Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków 2007;
• Styan, J.L.: Współczesny dramat w teorii i scenicznej praktyce, przeł. i oprac. Małgorzata Sugiera, Wrocław 1995;
• Szondi, Peter: Teoria nowoczesnego dramatu, 1880-1950, przeł. Edmund Misiołek, Warszawa 1976;
• Thomasseau, Jean-Marie: Drame et tragédie, Paris 1995;
• Ubersfeld, Anne: Le drame romantique, Paris 1993.