Hasła

1) działania teatralne i parateatralne bezpośrednio odnoszące się do zagadnień ekologicznych, łączonych z walką o ochronę środowiska naturalnego człowieka. Mogą to być przedsięwzięcia ściśle amatorskie, improwizowane, interwencyjne – często przeprowadzane w plenerze – ale także organizowane przez teatry zawodowe. Ich rozkwit nastąpił w latach 70. i 80. XX w. Jako przykłady można wskazać działania Smok (1980) czy Tu było drzewo (1980) Interdyscyplinarnej Placówki Twórczo-Badawczej „Pracownia” w Olsztynie [por. Parateatr II: 62-72]. Na przełomie wieków tego rodzaju akcje zaczęły przybierać charakter happeningów towarzyszących czynnym protestom ekologów.

2) w szerszym (i powszechnie używanym) znaczeniu ekologia teatru łączona jest z etosem pracy zespołów, dla których tworzenie spektaklu stanowi tylko część działalności nastawionej w większym zakresie na osobisty rozwój członków grupy w harmonii z otoczeniem i środowiskiem. W praktyce polskiej wiąże się to często z osiedleniem się bądź pracą zespołu poza obszarem miasta (np. Gardzienice, Węgajty, Teatr Źródeł Jerzego Grotowskiego) lub organizowaniem cyklicznych zdarzeń w środowisku niezurbanizowanym (np. Czarna Dąbrówka, Wioska Teatralna, InNowica, Sałasz). Jedną z ważnych inspiracji dla grup zorientowanych na e. t. jest wykorzystywanie rodzimych bądź bardziej odległych tradycji ludowych, w czym za prekursorski punkt odniesienia służy często artykuł Mieczysława Limanowskiego z 1916 Rok polski i dusza zbiorowa.

Określenie „ekologia” w specyficzny sposób było używane przez Jerzego Grotowskiego w latach 70. XX w. W 1979 Grotowski mówił o „ekologii międzyludzkiego” – tworzonej w okresie parateatralnym, gdzie „substancją [działań] jest kontakt, obcowanie między ludźmi” oraz o „ekologii pozaludzkiego”, łączonej z projektem Teatr Źródeł, gdzie cały projekt miał być „odpowiednikiem świadomości ekologicznej w dziedzinie technik dramatycznych”. W obu przypadkach „siłą rzeczy – człowiek jest podmiotem” [Grotowski 2012: 681, 686, 680].

Z kolei e. t. w rozumieniu Włodzimierza Staniewskiego określa całościowy charakter działalności Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice. W początkowym okresie pracy (od 1977) e. t. łączyła się z etosem wypraw – Gardzienice w ich trakcie grały przedstawienia dla publiczności wiejskiej, zaś spektakle były – jak to określał Staniewski – „naturalizowane”. Dla Staniewskiego wszystkie zdarzenia nieba i ziemi miały towarzyszyć jego dziełu teatralnemu [por. Staniewski, Po nowe środowisko naturalne teatru, 1980]. W późniejszym okresie pojęcie e. t. stosowane było jako określenie całościowej pracy aktorskiej i muzycznej tego zespołu. „Zespół uprawiał ekologię ciała i ekologię ducha, zogniskowaną w praktykach teatralnych poprzez twórczość dokonywaną w obecności [...] wszelkich zjawisk natury, roślin i zwierząt [Taranienko 1997: 354].

E. t. to także zasadniczy obszar działania Teatru Węgajty (zał. 1984) prowadzonego przez Wacława i Erdmute Sobaszków. Osiedlenie się na wsi, spojenie codziennego rytmu życia z twórczością artystyczną zaowocowało zatarciem granicy między tymi obszarami, a widzowie stawali się gośćmi-uczestnikami. Od 2010 Teatr Węgajty realizuje kolejne spektakle, które dotyczą bezpośrednio ekologicznych zagrożeń i wiążą się z czterema żywiołami: Woda 2030; Ziemia B; Ogień, kryzys, dworzec centralny; Powietrze, e(ks)misja [por. Kornaś 2012: 193-251].

Bibliografia

• Grotowski, Jerzy: Hipoteza robocza. Teatr Laboratorium po dwudziestu latach, [w:] tegoż: Teksty zebrane, Warszawa 2012;
• Hodge, Alison: Włodzimierz Staniewski i aktor naturalizowany, „Dialog” 2003, nr 5;
• Kornaś, Tadeusz: Węgajty, [w:] tegoż: Schola Teatru Węgajty. Dramat liturgiczny, Tyniec-Kraków 2012;
• Limanowski, Mieczysław: Rok polski i dusza zbiorowa, [w:] tegoż: Był kiedyś teatr Dionizosa, wstęp, wybór i oprac. Zbigniew Osiński, Warszawa 1994;
• Parateatr I: kreacje plastyczne, teatralizowany rytuał, Wrocław 1980;
• Parateatr II: działania integracyjne, Wrocław 1981/1982;
• Taranienko, Zbigniew: Gardzienice. Praktyki teatralne Włodzimierza Staniewskiego, Lublin 1997;
• Staniewski, Włodzimierz: Po nowe środowisko naturalne teatru, [w:] Świadomość teatru. Polska myśl teatralna drugiej połowy XX wieku, red. Wojciech Dudzik, Warszawa 2007.