Autor: Patryk Kencki (2019)
afisz
(ang. poster, franc. affiche, niem. Theaterzettel, wł. manifesto, ros. афиша)
Obwieszczenie teatralne w formie pisemnej, najczęściej drukowanej, dotyczące repertuaru (konkretnego wystawienia, realizacji teatralnej bądź spektakli w jakimś okresie).
Na świecie
Ręcznie pisane obwieszczenia teatralne znane były już w starożytności. Afisze drukowane wchodziły w użycie w XVI (kraje niemieckojęzyczne) i XVII wieku (Francja, Anglia). Były to druki znacznie mniejsze od współczesnych. Służyły nie tylko do rozwieszania czy rozklejania, ale i do rozdawania, spełniały więc funkcję ulotki reklamowej bądź programu przedstawienia. Z czasem poszczególne teatry zaczęły dążyć do wytworzenia odróżnialnego stylu afiszy – na przykład Comédie Française drukowała afisze na zielonym papierze.
W Paryżu pojawili się również zawodowi afiszerzy, zajmujący się rozwieszaniem i dystrybucją afiszy. W XIX wieku przy uroczystych okazjach drukowano pamiątkowe afisze na jedwabiu. Pod koniec XIX wieku rozpowszechniły się plakaty teatralne, a więc druki, w których istotną rolę odgrywają walory plastyczne. W przeciwieństwie do nich elementy graficzne w afiszach (np. logo teatru, bordiura, ozdobniki) mają znaczenie drugorzędne.
W Polsce
W Polsce afisze używane były już w pierwszej ćwierci XVII wieku. W 1618 władze Gdańska zabroniły drukowania afiszy reklamujących szkolne przedstawienia jezuickiego kolegium w Starych Szkotach. Afisze upowszechniły się w Rzeczypospolitej w latach sześćdziesiątych XVIII wieku w związku z działalnością teatrów publicznych. Afiszy od początku działalności używała Scena Narodowa (zachował się afisz Natrętów Józefa Bielawskiego, komedii, którą zagrano na inaugurację tego teatru w 1765). W XVIII i XIX wieku afisze drukowane były jako obwieszczenia o konkretnych wystawieniach. Oprócz nazwy teatru, informacji o tytule i autorze sztuki, zawierały najczęściej informacje o cenach biletów, datę wystawienia i godzinę rozpoczęcia spektaklu.
Niekiedy afisze drukowano w dwóch językach; w XVIII wieku służyło to przyciągnięciu publiczności różnojęzycznej (np. afisze niemiecko- czy francusko-polskie). W ciągu XIX wieku dwujęzyczność afiszy wynikała z zaleceń władz zaborczych. Niekiedy dwujęzyczne afisze drukowano dwustronnie.
Jeszcze w XVIII wieku nieczęsto umieszczano na afiszu nazwiska wykonawców. Zwyczaj ten przyjął się dopiero w XIX wieku, w którego połowie zaczęto również podawać nazwisko reżysera. Jakkolwiek najczęściej do druku afiszy używano czarnej farby, to niekiedy stosowano inne kolory (np. afisze premierowe drukowano na czerwono). Zdarzało się, że afisz wzbogacano o dodatkowe informacje, apele do widowni, uwagi krytyczne czy informacje o zasługach aktora, którego benefis akurat obwieszczano. Czasami na odwrotnej stronie afisza umieszczano rozmaite reklamy.
W XX wieku afisze zaczęto drukować nie na poszczególne wystawienia, ale do całych realizacji. Dziś też zamawia się je przed premierą bądź wznowieniem i używa podczas eksploatacji tytułu. Teatry przygotowują również afisze z informacjami o repertuarze w danym miesiącu. W poprzednich dekadach zdarzały się także afisze z repertuarem kilku teatrów działających w danym mieście bądź należących do jednego koncernu.
Bibliografia
- Kąkol Piotr: O teatrze zawodowym w osiemnastowiecznym Gdańsku. Wokół afisza teatralnego, Gdańsk 2009;
- Lipiński Jacek: O afiszach, reklamie i krytyce, „Pamiętnik Teatralny” 1962, z. 1;
- Manifesto [hasło w:] Enciclopedia dello Spettacolo, Roma 1960, t. VII;
- Polski afisz teatralny 1765–1939, wybór reprodukcji Ewa Makomaska, Warszawa 1974;
- Affiche [hasło w:] Pierron Agnès: Dictionnaire de la langue du théâtre, Paris 2002;
- Posters, theatrical [hasło w:] The Oxford Companion to the Theatre, ed. by Ph. Hartnoll, London 1957;
- Raszewski Zbigniew: Warszawski afisz dzienny. Teatr Narodowy i jego kontynuacje (1765–1915), „Pamiętnik Teatralny” 1987 z. 4.
