Hasła

Forma widowisk pod gołym niebem, w plenerze, gdzie przestrzeń gry i obserwacji nie są wyznaczone przez specjalnie wzniesione budynki, a tło dla przedstawienia stanowią naturalne pejzaże lub dawna architektura; jest to teatr na wzgórzach, polanach, w parkach, w ogrodach, nad brzegiem morza, w przestrzeni opuszczonych ruin i na dziedzińcach zamkowych, na placach przed świątyniami itp.; za jego współczesną odmianę można też uznać niektóre formy teatru ulicznego.

Teatr plenerowy jest historycznie najstarszą formą teatru, pojawił się już w starożytności jeszcze przed powstaniem architektonicznej formy amfiteatru; w średniowieczu taką postać przyjmowały na przykład widowiska pasyjne organizowane poza murami miast, czy przedstawienia ludowe. Tradycję teatrów plenerowych przypomniano w Europie pod koniec XIX wieku, reaktywując przedstawienia w dawnych teatrach greckich, oraz na początku XX wieku, poszukując na fali reform alternatywnych wobec budynku teatralnego miejsc dla przedstawień. Powrót do idei teatru plenerowego miał także wymiar społeczny, gdyż zakładał udostępnienie teatru grupom odbiorców dotychczas marginalizowanym.

W polskiej myśli teatralnej wizja teatru pod gołym niebem pojawiła się już w Lekcji XVI Adama Mickiewicza. Formę tę wiązano później także z ideą teatru ludowego, traktując plener jako naturalne tło dla inscenizacji nawiązujących do historii narodowej. Koncepcję tę najszerzej rozwinął Stanisław Wyspiański, który postulował urządzenie teatru plenerowego u stóp Wawelu, organizowanie widowisk w jego zabytkowych murach [Studium o „Hamlecie”, 1905] czy teatru natury nad Czarnym Stawem; podobnie Tadeusz Miciński miejsce „teatru Olbrzymiej Wszech-świątyni” widział w Tatrach [Teatr-Świątynia, 1905]. Dla Artura Górskiego teatr plenerowy miał być spotkaniem wielkiej sztuki z „duszą ludu” [O teatrze ludowym, 1918], zaś Stefan Żeromski widział w plenerze i otoczeniu ruin zamkowych „sposób nieznany nam jeszcze na teatr narodowy, nasz własny” [Snobizm i postęp, 1929].

Najsławniejszą inscenizacją plenerową w okresie międzywojennym pozostaje wystawiony przez Redutę Książę Niezłomny Calderóna w kongenialnym przekładzie Juliusza Słowackiego, zaaranżowany przez Juliusza Osterwę (1926–1927), najpierw na dziedzińcu uniwersyteckim Piotra Skargi Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, z fasadą kościoła św. Jana w tle, zgodnie z projektem scenografa Iwo Galla, a potem w objeździe po Polsce.

Poza tym wymienić trzeba przede wszystkim monumentalną inscenizację Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego w reżyserii Teofila Trzcińskiego (1923), zagraną na otwartym, wewnętrznym dziedzińcu zamku wawelskiego; ponadto m.in. Dziady Mickiewicza w reżyserii Stanisława Iłowskiego w Równem (1926), Pieśń o Ziemi naszej Leona Schillera w Teatrze na Wyspie w Warszawie (1927), Wielkanoc wg Historyi o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka w opracowaniu Schillera na dziedzińcu uniwersytetu w Wilnie (1924), Kawalera księżycowego Mariana Niżyńskiego, granego w czerwcu 1939 roku na dziedzińcu Collegium Nowodworskiego, gdzie młodziutki student Karol Wojtyła grał Wodnika.

Natomiast po II wojnie światowej ruch teatrów plenerowych zaczął się odradzać dopiero pod koniec lat 70., kiedy Jan Machulski w ramach Zamojskiego Lata Teatralnego w latach 1976–1985 wystawił cykl plenerowych inscenizacji dramatów szekspirowskich; później, w 1992 roku, Andrzej Wajda wyreżyserował w Gdyni na Skwerze Kościuszki na tle żaglowca „Dar Pomorza” Księgę Krzysztofa Kolumba Paula Claudela z Danielem Olbrychskim w roli głównej. Od roku 1996 działa Scena Letnia Teatru Miejskiego (dziś im. Witolda Gombrowicza) na plaży w Orłowie, jakieś pół kilometra od „białego domku” Żeromskiego, gdzie m.in. Waldemar Śmigasiewicz przygotował z sukcesem zarówno Iwonę, księżniczkę Burgunda, jak i Transatlantyk (2004) – skoro ich autor zapisał, że „żegluga z Gdyni do Buenos Aires [była] nadzwyczaj rozkoszna”.

Za osobną odmianę teatru plenerowego – czy raczej performansu – uznawane są niekiedy rekonstrukcje historyczne przygotowywane przez wykonawców-amatorów skupionych w grupach rekonstrukcyjnych. Jednym z pierwszych tego typu przedsięwzięć była odegrana w plenerze Bitwa pod Racławicami (1898) z okazji uroczystości zniesienia pańszczyzny. Współcześnie z największym rozmachem organizowana jest co roku rekonstrukcja bitwy pod Grunwaldem jako pokaz sztuki dawnych walk i tradycji rycerskich.

Bibliografia

• Ciechowicz, Jan: Pod gołym niebem, [w:] tenże, Myślenie teatrem, Gdańsk 2000;
• Dziesięć lat Malty. Międzynarodowy Festiwal Teatralny Malta 1991–2000, red. Juliusz Tyszka, Poznań 2000;
• Frankowska, Bożena: Teatr w plenerze, [w:] Teatr. Widowisko, red. Marta Fik, Warszawa 2000; [wersja cyfrowa]
• Teatr masowy, teatr dla mas, red. Małgorzata Leyko, Łódź 2011.