Hasła

Odtworzenie wydarzenia z przeszłości, które nie ma na celu kopiowania oryginału, lecz wiąże się z jego rewizją i ponownym doświadczeniem minionego zdarzenia w teraźniejszości. Aspekt performatywny re-enactment zasadza się na powtórnym uczynieniu, które eliminuje dystans pomiędzy „kiedyś” a „teraz”, umożliwiając uobecnienie i odnowienie praktyki oraz potencjalne uczestnictwo w wydarzeniu.

Odtworzenie performatywne dokonuje się poprzez działanie i akty cielesne, które dają szansę przeniesienia doświadczenia z przeszłości w teraźniejszość (z perspektywy odbiorców, jak i uczestników). Dzięki temu umożliwia ono dostęp do wydarzenia w bardziej bezpośredni i afektywny sposób niż badania archiwalne (lektura dokumentów, badanie artefaktów, analiza śladów). Stąd też bywa określane jako metoda „ożywienia archiwum” i wiąże się z research through practice (badaniem poprzez działanie), stając się zarazem alternatywną formą dokumentacji i archiwizacji. Badacze postulują wykorzystanie re-enactment do badań nad teatrem i jego historią jako narzędzia dostępu do żywej historii i ponownego uczestnictwa, przeczącego mitowi o efemeryczności teatru [Sajewska 2015]. Re-enactment może więc być rodzajem działania teoriopoznawczego poddającego refleksji strategie i praktyki pamięci, jak również status źródła, świadectwa, dokumentu. W tym sensie rzuca pomost między archiwum i repertuarem [Taylor 2014], włączając w proces dokumentacji ciało i praktyki, które zostały wyparte przez logocentryczny dyskurs archiwum, jako pełnoprawne media pamięci i przekazywania wiedzy.

Jako strategia twórcza re-enactment jest wykorzystywane w performansach artystycznych i praktyce scenicznej, np. gdy twórcy podejmują próby rekonstruowania przedstawień historycznych, jak w przypadku Akropolis Jerzego Grotowskiego i Józefa Szajny z 1962 roku odtwarzanego w kolejnych realizacjach: Poor Theater: A Series of Simulacra, reż. Elizabeth LeCompte (2003); Akropolis. Rekonstrukcja, reż. Michael Marmarinos (2009); Poor Theatre: Remiks, reż. Wojtek Ziemilski (2010); Kłącze, remiks Jarosława Freta i Leszka Kolankiewicza (2016). Przykłady te pokazują, że re-enactment wykorzystuje strategię raczej recyklingu niż powielenia i w efekcie jest remiksem bądź symulacją, a nie repliką. Re-enactment udowadnia, że identyczność z przeszłym wydarzeniem jest niemożliwa, gdyż każde powtórzenie jest warunkowane przez zmieniający się kontekst kulturowy, czas, lokalizację, systemy przekazywania czy wykonawców i nakłada na pierwowzór kolejne warstwy (krytyczne, naukowe, artystyczne, społeczne, polityczne), które sprawiają, że nigdy nie powróci on w tej samej formie.

W przypadku teatru pojawia się pytanie: jak traktować każde cowieczorne powtórzenie danej inscenizacji? Czy również jest to re-enactment? W szerokim ujęciu można odpowiedzieć twierdząco – żadne powtórzenie nie będzie identyczne, gdyż dokonuje się poprzez biologicznie zmienne, niestabilne ciało; zachodzi w zmieniających się okolicznościach i każdorazowo wytwarzanej atmosferze [Fischer-Lichte 2008] oraz wobec innej publiczności, wywołując za każdym razem odmienne reakcje i przeżycia; modyfikacjom ulega więc zarówno jego ucieleśnienie, jak i recepcja. Spojrzenie na przedstawienie teatralne jako swoisty rodzaj re-enactment potwierdza, że każde jego odtworzenie jest odmiennym i dynamicznym aktem performatywnym, funkcjonującym na prawach momentalności i wydarzeniowości, które jednak dzięki pamięci cielesnej (wykonawców i odbiorców) i możliwości potencjalnej reaktualizacji, nie znika.

Re-enactment jest pojęciem szerszym niż rekonstrukcja historyczna, z którą z powodu braku polskiego odpowiednika terminu, bywa mylnie utożsamiane.

Bibliografia

• Fischer-Lichte, Erika: Estetyka performatywności, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków 2008;
• Gańczarczyk, Iga: Od rekonstrukcji do mistyfikacji i z powrotem, „Didaskalia” 2012, nr 109/110;
• Sajewska, Dorota: Nekroperformans. Kulturowa rekonstrukcja teatru Wielkiej Wojny, Warszawa 2016;
• Sajewska, Dorota: Mit efemeryczności teatru, „Dialog” 2015, nr 1
• Schneider, Rebecca: Performans pozostaje, przeł. Dorota Sosnowska, [w:] Re//mix. Performans i dokumentacja, red. Tomasz Plata i Dorota Sajewska, Warszawa 2014;
• Schneider, Rebecca: Performing Remains: Art and War in Times of Theatrical Reenactment, London-New York 2011;
• Taylor, Diana: Archiwum i repertuar: performanse i performatywność. PerFORwhat studies?, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, „Didaskalia” 2014, nr 120;
• Taylor, Diana: Performance and intangible cultural heritage, [w:] The Cambridge Companion to Performance Studies, Cambridge 2008.