Autor: Agnieszka Wanicka
aktoromania
(ang. stardom, niem. Schauspielerkult)
Zjawisko będące przejawem kultu aktorów na scenie i w życiu prywatnym, szczególnie charakterystyczne dla teatru XIX w. Jerzy Got nazwał aktoromanię „postawą widza, dla którego przedmiotem zainteresowania jest nie przedstawienie, lecz przede wszystkim lub wyłącznie – aktor na scenie i poza sceną” [Got 1994, s. 254]. Aktoromania jest ściśle związana ze zjawiskiem gwiazdorstwa teatralnego oraz epoką gwiazd.
Początki aktoromanii w teatrze europejskim pojawiły się w poł. XVIII w.; wiążą się one z kultem, jakim darzono angielskiego aktora Davida Garricka, któremu jako pierwszemu przyznano miano gwiazdy. W teatrze francuskim na pocz. XIX w. publicznie okazywano uwielbienie m.in. wybitnej baletnicy Marie Taglioni. W terminologii polskiej określenie a. pojawiło się po raz pierwszy prawdopodobnie jako tytuł artykułu w „Przeglądzie Tygodniowym” [1871, nr 27]. Zjawisko aktoromanii usystematyzował i opisał Got w artykule Gwiazdorstwo i aktoromania w teatrze polskim w XIX wieku [1969].
Aktoromania przejawiała się w entuzjastycznej reakcji publiczności na występy aktora na scenie, a także w zainteresowaniu jego życiem prywatnym. Podstawową formą wyrazu uwielbienia aktora były oklaski, które już na początku XIX w. łączyły się z wywoływaniem na scenę w trakcie przedstawienia lub po nim, kiedy aktor kłaniał się publiczności. W miarę nasilania się aktoromanii pojawiła się klaka. Owacjom towarzyszyły dowody adoracji, obdarowywanie kwiatami, wieńcami, drogimi prezentami – biżuterią, zegarkami, tabakierami, papierośnicami. Oznaki aktoromanii najsilniej objawiały się podczas benefisu. Do aktoromanii przyczyniły się występy gościnne, podczas których uwaga publiczności była skoncentrowana na wybitnym aktorze. Aktoromania podsycała rywalizację (faktyczną lub fikcyjną) między wykonawcami (Maria Wisnowska – Jadwiga Czaki), a wśród widzów powodowała powstawanie konkurujących ze sobą frakcji wielbicieli poszczególnych aktorów. Rozwój prasy i fotografii doprowadził do ekspansji aktoromanii i przeniesienia jej poza scenę. Wielbiciele aktorów kolekcjonowali pocztówki ze zdjęciami swoich idoli, nosili medaliony z ich wizerunkiem, na cześć gwiazd powstawały kompozycje muzyczne, utwory poetyckie, potrawy (np. befsztyk à la Żółkowski).
W 1868 w Warszawie przeprowadzona została pierwsza celowo zorganizowana kampania reklamowa zapowiadająca występy Modrzejewskiej, która stała się symbolem aktoromanii w teatrze polskim. Kolejna wizyta tej artystki w Warszawie, już jako amerykańskiej gwiazdy, rozpoczęła kulminację aktoromanii, przypadającą na lata 1880-1890. Zainteresowanie publiczności przeniosło się na życie prywatne aktorów, ich upodobania oraz stroje. Nazwisko aktora zmieniło się w markę, wykorzystywaną w reklamie różnego rodzaju produktów, np. słodyczy, papierosów, kosmetyków, wyznaczało też standardy mody. Dzisiejszą pozostałością po dawnej aktoromanii jest torcik marcello, którego przepis powstał na cześć Heleny Marcello, aktorki występującej m.in. w Warszawskich Teatrach Rządowych. Od lat 20. XX w. aktoromania stopniowo zaczęła przenosić się na gwiazdy filmu i rewii, później także telewizji.
Bibliografia
- Aktoromania, „Przegląd Tygodniowy” 1871, nr 27;
- Got, Jerzy: Gwiazdorstwo i aktoromania w teatrze polskim w XIX wieku, [w:] tegoż: Teatr i teatrologia, Kraków 1994;
- Grzymała-Siedlecki, Adam: Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1957.
