Hasła

1. Wszystkie środki stosowane dla uzyskania określonych efektów inscenizacyjnych (od pracy nad tekstem począwszy, przez tryb przygotowania ról, przeprowadzania prób stolikowych, potem sytuacyjnych na pustej scenie, potem w dekoracjach i kostiumach, aż po obsługę i kontrolę przebiegu kolejnych przedstawień); wszelkie urządzenia i maszyny teatralne, dekoracje i sposoby przeprowadzania ich zmian, oświetlenie, środki służące do imitowania dźwięków, uzyskiwania różnorodnych efektów, urządzenia akustyczne itp.

2. Maszyneria teatralna – system urządzeń technicznych w teatrze, służących do opuszczania, podnoszenia, lub rozsuwania kurtyn, zmian dekoracji, uruchamiania zapadni i flugów, wywoływania efektów akustycznych (grzmoty, deszcz, wiatr), wizualnych (błyskawice, mgła, pożar, wschód lub zachód słońca, zapadanie zmroku czy blackout – raptowne wyciemnienie), inscenizacyjnych (metamorfozy) efektów. Pojedyncze urządzenia maszynerii nazywano machinami lub maszynami (od najdrobniejszych, jak wielokrążki, przeciwwagi, walce, koła itp., po skomplikowane, jak scena obrotowa).

Proste maszyny teatralne stosowano już w teatrze antycznej Grecji. W czasach średniowiecza na scenie symultanicznej budowano skomplikowane i efektowne dekoracje, zlokalizowane w mansjonach, niekiedy bardzo bogato wyposażonych. Stosowano wówczas rozmaite efekty techniczne (ruchome figury, dźwigi), akustyczne, optyczne, nawet pirotechniczne, pojawiały się też wymyślne urządzenia naśladujące okręty, fantastyczne potwory itp.

Rozwój techniki teatralnej nastąpił ze szczególną dynamiką, kiedy teatr został nakryty dachem, a zwłaszcza w XVII w., kiedy utrwalił się model sceny pudełkowej, a technika teatralna służyła olśnieniu widza sprawnością działania scenicznej machiny.

Sztuczne fale morskie, fontanny z prawdziwą wodą tryskającą na scenie, ruchome olbrzymy i potwory chodzące po scenie lub latające ponad nią, nawy „płynące” przez scenę, otwierające się przepaście, sztuczne ognie i gra barwnych świateł były charakterystyczne dla bogatych teatrów dworskich, zwłaszcza królewskich tego okresu (w Polsce – np. teatr Władysława IV na Zamku Królewskim w Warszawie oraz niektóre teatry magnackie). Iluzji scenicznej dopełniały dekoracje malowane zgodnie z prawami perspektywy malarskiej, najpierw w systemie telari, później – kulisowym. Chlubą teatru barokowego stały się tzw. zmiany otwarte, gdy miejsce akcji zmieniało się w ciągu kilku sekund na oczach widzów, przy otwartej kurtynie.

W teatrze pierwszej połowy XIX w., w okresie rozkwitu inscenizacji romantycznej, pojawiały się w teatrze coraz doskonalsze urządzenia służące uzyskiwaniu efektów optycznych, opartych na grze barwnych świateł odbijanych przez systemy luster i przepuszczanych przez półprzezroczyste tkaniny (diorama, transparent) – dzięki nim na scenie pokazywały się i znikały widma. Eksperymenty optyczne w epoce romantyzmu miały ścisły związek z wynalezieniem dagerotypu i narodzinami fotografii. W polskim teatrze tego okresu stosowano je w ograniczonym zakresie (dominowały we Francji), inspirowały jednak wyobraźnię romantycznych dramatopisarzy (np. widok z Mont Blanc w Kordianie Juliusza Słowackiego).

Po wprowadzeniu oświetlenia elektrycznego rola światła w technice scenicznej wzrosła dzięki zyskaniu nowych możliwości (np. reflektory punktowe, światło rozproszone, kolorowe filtry), a światło bywało nierzadko podstawowym środkiem technicznym, dzięki któremu można było rozegrać spektakl na pustej lub niemal pustej scenie. We współczesnym teatrze wyodrębnił się zawód reżysera światła, będącego często współtwórcą koncepcji artystycznej.

W XX w. w teatrze pojawiły się elektryczne, a potem elektroniczne wzmacniacze dźwięku (mikrofony, mikroporty), urządzenia umożliwiające również uzyskiwanie np. efektu echa lub przetworzenia dźwięku, pojawił się także film, a w XXI w. również tzw. nowe media (kamery i aparaty cyfrowe, Internet), wprowadzone do teatru nie tylko jako „ułatwienia” (powiększenia detalu, wzmocnienie siły głosu), ale jako pełnoprawne instrumenty pracy artystycznej (np. w Factory 2 i Persona. Marilyn w reż. Krystiana Lupy czy w przedstawieniach Krzysztofa Garbaczewskiego).

Bibliografia

• Bożyk, Eugeniusz: Historia architektury budynku teatralnego i techniki sceny w teatrze europejskim, Kraków 1956;
• Brzozowski, Stefan: Oświetlenie, dźwięk, dekoracje: techniczny warsztat teatralny, Warszawa 1976;
• Cegieła, Anna: Polskie słownictwo teatralne 1765–1965, Wrocław 1992;
• Glossary of the Theatre in English, French, Italian and German, compiled and arranged by Karin R.M. Band-Kuzmany, Amsterdam – London – New York 1969;
• Van Tieghem, Philippe, Technique du Théâtre, Paris 1960.