Hasła

Cenzura to kontrola przekazów publicznych – publikacji, przedstawień, programów radiowych i telewizyjnych oraz treści udostępnianych w internecie – pod względem politycznym, obyczajowym czy moralnym.

Może być sprawowana przez organy państwowe, władze kościelne lub szkolne, przez wyspecjalizowanych urzędników i urzędy, ale także w ramach wewnętrznego nadzoru przez kierownictwa redakcji, instytucji artystycznych, korporacji medialnych, przez organizatorów rozrywek i wydarzeń publicznych, czy w końcu przez samych autorów (autocenzura). Jako forma ograniczenia dostępu do informacji oraz uprawiania krytyki chroni niekiedy partykularne interesy osób fizycznych, korporacji czy związków wyznaniowych. Cenzura miewa często wymiar propagandowy – pomaga kształtować przekaz zgodnie z interesem władzy. Podejmuje działania o charakterze prewencyjnym – zapobiega wprowadzaniu w obieg publiczny określonych treści, albo represyjnym – pociąga za sobą konfiskatę publikacji czy zdejmowanie sztuk z afisza, odpowiedzialność karną lub administracyjną.

Cenzura teatralna w Polsce do 1939 roku

Polski teatr podlegał od początku swego istnienia cenzurze królewskiej, a zwłaszcza kościelnej, której ofiarą padały nieraz komedie rybałtowskie i utwory sceniczne wystawiane przez innowierców. Rozkwit cenzury politycznej od końca XVIII wieku wiąże się z polityką państw zaborczych, a jej pierwszym znaczącym aktem było zdjęcie przedstawienia Krakowiaków i górali Wojciecha Bogusławskiego w 1794 roku na żądanie ambasadora rosyjskiego i dowódcy wojsk rosyjskich w Polsce.

W myśl instrukcji rządu austriackiego z 1806 roku w zaborze austriackim zakazane były sztuki, w których ganiono lub ośmieszano rząd, książęta lub urzędników państwowych; sztuki o satyrycznym zacięciu skierowane przeciw wojsku i szlachcie; sztuki, gdzie zbrodnia nie byłaby dość wyraźnie potępiona oraz takie, które dopuszczały zbyt swobodne stosunki między władcą a poddanymi. Na afiszach teatralnych stosowano formułę „za pozwoleniem zwierzchności”. W Królestwie Polskim wyraźnie ograniczono wolność słowa i druku, a przepisy wykonawcze dotyczące cenzury opracowane przez Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1819 roku zakazywały znieważania religii, panującego, rządu i prawa; naruszania moralności i dobrych obyczajów oraz dążenia do zachwiania lub obalenia porządku społecznego. W okresie zaborów cenzura wykreślała z tekstów sztuk takie słowa, jak: ojczyzna, lud, tyran, okowy, zemsta, Moskal, wolność, demokracja.

Od 1832 roku działał w Warszawie centralny Komitet Cenzury, który kontrolował teksty literackie i repertuary teatralne, nie dopuszczając do rozpowszechniania utworów dawniejszych, jak np. Powrót posła Niemcewicza; tych ogłaszanych na emigracji, jak Dziady, cz. III, Kordian, Nie-Boska komedia czy Irydion, oraz klasyki światowej i dramaturgii obcej, m.in. Corneille’a, Racine’a, Schillera czy Hugo. Cenzurowano także sztuki antyczne i dramaty Shakespeare’a, żądając np. usunięcia ze Snu nocy letniej sformułowania „ściany mają uszy”, a z Antoniusza i Kleopatry fragmentów świadczących o słabości charakteru władcy. Od 1845 roku w wyniku działania warszawskiej cezury Zemstę Aleksandra Fredry wystawiano z dodatkiem w tytule: Zemsta za mur graniczny. Natomiast Balladyny Słowackiego, mimo zmian tytułu np. na Dzbanek malin, cenzura nie dopuściła na sceny warszawskie do końca XIX wieku. Z kolei w przypadku Mazepy Słowackiego pozwolono na inscenizację pod warunkiem podpisania sztuki nie nazwiskiem, lecz inicjałami autora. W zaborze austriackim cenzura wykreśliła z Wesela Wyspiańskiego wiele kwestii dotyczących nie tylko rabacji i walki zbrojnej, ale także kwestii obyczajowych jak np. „pod spód więcej nic nie wdziewam”.

W II Rzeczypospolitej kłopoty z cenzurą miewał teatr o radykalnie lewicowym profilu. Ingerowano w spektakle Witolda Wandurskiego czy Leona Schillera, zdarzało się, że zdejmowano w całości przedstawienia żydowskiego Jung Teater czy robotniczego Teatru Eksperymentalnego.

Cenzura w PRL

W PRL obowiązywała cenzura prewencyjna, którą sprawował Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, utworzony w 1946 roku. W praktyce funkcje kontrolne sprawowały także władze partyjne od lokalnego do najwyższego szczebla, które zarówno na etapie zatwierdzania repertuaru teatralnego, jak i wiele miesięcy po premierze mogły zdjąć spektakl z afisza, jak to się stało m.in. w wypadku Elektry Giraudoux w reżyserii Edmunda Wiercińskiego (1946), Don Juana Moliera w reż. Bohdana Korzeniewskiego (1950), czy Dziadów Mickiewicza w reż. Kazimierza Dejmka (1968). Wytyczne władz dla cenzury w PRL były w części zbliżone dla tych obowiązujących cenzurę carską, choć ich zakres i restrykcyjność bywały różne w różnych okresach.

W stanie wojennym w 1982 roku nie dopuszczono np. do premiery sztuki Termopile polskie Tadeusza Micińskiego w Teatrze Rozmaitości w Warszawie. Wycofano z repertuarów teatrów kilkanaście tytułów, m.in. Szkarłatną wyspę Michaiła Bułhakowa w Teatrze Wybrzeże i Ambasadora Sławomira Mrożka w warszawskim Teatrze Polskim. Rygorystycznej cenzurze poddano ponownie wszystkie pozostałe spektakle, usuwając z nich „skojarzenia niekorzystne dla aktualnych realiów”.

W związku z rozkwitem działalności opozycyjnej i walką o wolność słowa w latach 70. XX w. w tzw. „drugim obiegu”, czyli poza cenzurą, zaczęły ukazywać się zarówno książki, jak i periodyki. W okresie stanu wojennego ruch ten objął także teatr – na większą skalę działał wówczas w różnych formach teatr drugiego obiegu. Zob. Teatr domowy.

Współczesne praktyki cenzorskie

Cenzurę zlikwidowano ustawą Sejmu z 11 kwietnia 1990 roku „o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy Prawo prasowe”. Nie znaczy to jednak, że od tamtego czasu w stosunku do teatru nie podejmowano działań o charakterze cenzorskim. Najczęściej wiązało się to z wystąpieniami polityków, prawicowych środowisk lub Kościoła katolickiego, domagających się zakazu rozpowszechniania przedstawień ze względu na obrazę uczuć religijnych. Skuteczne okazało się to w przypadku spektaklu Golgota Picnic, zdjętego z programu Festiwalu Malta w 2014 roku. Współcześnie szczególnie niepokojący charakter ma jednak zjawisko określane mianem cenzury ekonomicznej – wyrażającej się groźbami odbierania dotacji publicznych kontrowersyjnym artystom czy instytucjom budzącym niezadowolenie polityków.

Bibliografia

• Buchwald-Pelcowa, Paulina, Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997 [wersja cyfrowa];
• Czarna księga cenzury PRL, Warszawa 1981 [Wydany przez Niezależną Oficynę Wydawniczą, poza zasięgiem cenzury, przedruk fragmentu dwutomowej publikacji wydawnictwa „Aneks”, Londyn 1977; wersja cyfrowa]
• Gutowski, Tadeusz: Cenzura w Wolnym Mieście Krakowie 1832–1846, Kraków 1914 [wersja cyfrowa];
• Secomska, Henryka: Warszawska cenzura teatralna 1863–1890, w: Teatr polski od 1963 roku do schyłku XIX wieku, pod red. Tadeusza Siverta, Warszawa 1982 [wersja cyfrowa];
• Stoch, Elżbieta: Literatura i teatr pod presją cenzury w pierwszej połowie XIX wieku – na przykładzie życia kulturalnego Lublina, w: Umysły zniewolone. Literatura pod presją, „Napis”, seria XV, Warszawa 2009 [wersja cyfrowa];
• Szydłowska, Mariola: Cenzura teatralna w Galicji. W dobie autonomiczej 1860–1918, Kraków 1995;
• Teatr drugiego obiegu. Materiały do kroniki teatru stanu wojennego 13 XII 1981 – 15 XI 1989, oprac. i red. Joanna Krakowska, Marek Waszkiel, Warszawa 2000 [wersja cyfrowa];
• Piknik Golgota Polska. Sztuka – religia – demokracja, red. Agata Adamiecka-Sitek oraz Iwona Kurz, Warszawa 2015

Piknik Golgota Polska. Sztuka – religia – demokracja. Spis treści i wstęp