Hasła

Teatr publiczny to idea, choć jego definicja ma także instytucjonalny aspekt i historyczny wymiar. W każdym sensie użycie tego terminu wymaga dodatkowych uściśleń.

Jako idea teatr publiczny sytuuje się w dwóch porządkach – życia społecznego rozumianego jako forma spotkania oraz sztuki traktowanej jako rodzaj misji. Teatr oferuje życiu publicznemu wyjątkowe forum, gdzie odbywa się wymiana poglądów, wiedzy i emocji, gdzie toczy się debata, kształtuje się wspólnota, ujawniają się różnice i konfrontują przekonania. W zamian życie publiczne oferuje teatrowi rodzaj służby, wzywa teatr do współodpowiedzialności za kształt świadomości społecznej, jakość demokracji i poziom dyskusji. Z tego powiązania teatru i życia publicznego wynika rozumienie sztuki teatralnej jako misji, w ramach której przeżycia estetyczne, perswazja ideowa, walory edukacyjne i emocjonalna ekspresja służą wspólnemu myśleniu, odczuwaniu i debatowaniu o istotnych sprawach jednostek i zbiorowości ku pożytkowi wzajemnemu.

Teatr publiczny jako idea jest zatem swego rodzaju utopią – spotkaniem widzów z artystami, którzy w wolny i nieskrępowany niczym sposób ustanawiają i negocjują wspólnotę, kształtują i kwestionują zbiorowe narracje, podejmują dyskusję na istotne tematy, budząc zarazem świadomość złożoności świata i niejednoznaczności ludzkich postaw. Praktyka teatru publicznego odbiega oczywiście nieraz od tej utopii, ale to właśnie ta utopia wyznacza jego aspiracje i krąg wartości, do których bezpośrednio lub pośrednio się odwołuje. Te wartości to wolność twórcza, swoboda ekspresji, nieograniczona wyobraźnia, zainteresowanie odmiennością, empatia wobec innych, imperatyw poszukiwań i ciekawość eksperymentów.

Z praktyką teatru publicznego wiąże się nieuchronnie jego status instytucjonalny, organizacyjny i ekonomiczny. Teatr publiczny, aby realizować wartości, do których aspiruje, nie może działać dla zysku i poddawać się w pełni dyktatowi rynku. Tym samym musi być finansowany lub współfinansowany ze środków publicznych – państwowych lub samorządowych. Nie znaczy to wcale, że jedynie teatry państwowe lub samorządowe mogą uważać się za teatry publiczne w rozumieniu ideowym. Zdarza się bowiem, że teatry samorządowe się komercjalizują, misję publiczną zaś biorą na siebie teatry prywatne czy prowadzone przez różnego rodzaju stowarzyszenia i fundacje. Dlatego, choć zwykło się teatry państwowe czy miejskie nazywać „publicznymi” w rozumieniu organizacyjnym, to o takim ich charakterze w pojmowaniu ideowym przesądza program, gotowość do artystycznych poszukiwań oraz wartości, jakie wnoszą w życie zbiorowe.

Z historycznego punktu widzenia pojęcie „teatru publicznego” jest najmniej oczywiste, gdyż teatrami publicznymi w sensie szerokiej dostępności bywały do pewnego stopnia już teatry antyczne czy elżbietańskie. W Polsce w rozumieniu nowoczesnym za początek instytucji teatru publicznego, a zarazem narodowego, stałego i zawodowego, przyjęło się datę 19 listopada 1765 roku, dzień premiery Natrętów Józefa Bielawskiego zorganizowanej z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Operalni Saskiej w Warszawie. Co w tym kontekście szczególnie istotne, było to przedstawienie, które poddając krytyce sarmackie obyczaje widowni, realizowało tym samym ideę teatru publicznego. Na tej idei ufundowana jest jego oświeceniowa tradycja i współczesna, stale aktualizowana misja – tworzenia przestrzeni dla wolności twórczej i intelektualnej, realizowania się myśli krytycznej, konfrontowania się z rozmaitymi sposobami myślenia i formułami estetycznymi, podejmowania dialogu z przeszłością, eksperymentowania i kreowania utopii.

Bibliografia

• Dudzik, Wojciech: Narodowy – publiczny – prywatny, [na:] 250 lat teatru publicznego w Polsce, 250teatr.pl
• Kosiński, Dariusz: Teatr publiczny – azyl pod napięciem, [na:] 250 lat teatru publicznego w Polsce, 250teatr.pl
• Raszewski, Zbigniew: Dziwna rocznica, w: tegoż, Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim (1765-1865), Warszawa 1963. [dostępne online]