Autor: Małgorzata Leyko
futuryzm
Jeden z głównych kierunków awangardowych w sztuce początku XX w., który miał silny wpływ na teatr i sztuki widowiskowe. Impuls dla futuryzmu stanowił manifest Filippo Tommaso Marinettiego (1909), głoszący całkowitą negację tradycji i pochwałę oryginalności, której źródłami są nowoczesna cywilizacja, technika, miasto, materialność, dynamizm.
Malarstwo futurystyczne to studia procesów dynamicznych zredukowanych form geometrycznych, literatura to poezja uwolniona z wszelkich wiązań (gramatycznych, logicznych, wersyfikacyjnych) – „słowa na wolności”. Włoski futuryzm był ruchem antyklerykalnym i anarchistycznym, propagującym polityczno-społeczny interwencjonizm, dla którego teatr stał się ważnym medium. „Począwszy od pierwszych wieczorów futuryzm [w teatrze] stał się miejscem społecznego rytuału, otwartego na każdą ingerencję o charakterze performatywnym. […] uwolniony od zasad rządzących tradycyjnym przedstawieniem, mógł pomieścić zarówno propagandowe i pełne agresji akcje, których zadaniem była walka o hegemonię sztuki futurystycznej i dyskryminacja wszelkich objawów paseizmu, jak i intymne, kameralne przedstawienia futurystyczne plastyków” [Kireńczuk 2008: 16-17].
Celem futuryzmu było przekształcenie przedstawienia w zdarzenie na pograniczu życia i sztuki o nieprzewidywalnym przebiegu. Praktyczną działalność włoscy futuryści podejmowali w ramach Teatru Syntetycznego, Teatru Zaskoczenia, Teatru Mechanicznego i Teatru Plastycznego. Głoszenie haseł rewolucyjnych przysporzyło im zwolenników w Rosji (Wielemir Chlebnikow, Włodzimierz Majakowski, Michaił Łarionow)
.
W Polsce hasła teatralne futuryzmu podjęli Aleksander Wat i Anatol Stern (Manifest prymitywności do narodów świata i do Polski, 1920) oraz Bruno Jasieński (Nuż w bżuhu, 1921), którzy występowali przeciwko akademickiemu teatrowi iluzjonistycznemu i proklamowali teatr symultaniczny („scenoplastyka”), dynamiczny („scenodynamika”), alogiczny, irrealny, mechanistyczny, masowy teatr w wolnej przestrzeni, przeciwstawiający dramaturgii słowa – cyrkową akrobatykę.
O ile te postulaty nie zostały spełnione w praktyce, o tyle oddziałały na dramat: Tytusa Czyżewskiego, Tadeusza Peipera, Stanisława Młodożeńca, Bruno Jasieńskiego.
Pewne wpływy futuryzmu dostrzec można także w projektowaniu przestrzeni scenicznej (Scena narastająca Feliksa Krassowskiego, 1924), w scenografii (Andrzej Pronaszko, Szymon Syrkus) i reżyserii (Wacław Radulski, Leon Schiller, Witold Wandurski, Michał Weichert).
Najbardziej konsekwentnie program futuryzmu realizował Niezalegalizowany Klub Futurystów „Pod Katarynką” (zał. w 1919 przez Jasieńskiego, Młodożeńca, Czyżewskiego), który w różnych salach Krakowa (1920) i Warszawy (1921) organizował prowokacyjne i bulwersujące publiczność „poezowieczory” (lub „poezokoncerty”), podczas których występowali m.in. Irena Solska, Stefan Jaracz, Janusz Strachocki.
Ze środowiskiem futurystów związany był także eksperymentalny Teatr Artystów Cricot, który przygotował ok. 30 programów (Kraków 1933–1938, Warszawa 1938–1939).
Bibliografia
- Gazda, Grzegorz: Futuryzm w Polsce, Wrocław 1974;
- Kireńczuk, Tomasz: Od sztuki w działaniu do działania w sztuce. Filippo Tommaso Marinetti i teatr włoskich futurystów, Kraków 2008;
- Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939, wybór i red. Stanisław Marczak-Oborski, Warszawa 1973;
- Zaworska, Helena: O nową sztukę. Polskie programy artystyczne lat 1917–1922, Warszawa 1963.
Film
- Futuryści, formiści, Nowa Sztuka, reż. Tadeusz Król, odc. 1 – Poezokoncerty
