Hasła

Kierunek rozwijający się na początku XX w. w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, filmie, który później – w dojrzałej postaci – objawił się w dramacie i teatrze jako reakcja na sytuację człowieka wobec rozpadu struktur polityczno-społecznych i zaniku hierarchii wartości po I wojnie światowej.

Ze względu na różnorodność programów, założeń światopoglądowych, technik twórczych ekspresjonizm często bywa określany nie jako kierunek lub styl artystyczny, lecz jako postawa człowieka wobec świata. Odrzucając wszelkie tendencje sztuki realistyczno-psychologicznej, ekspresjonizm jako cel stawiał sobie totalną przemianę człowieka i świata; hasła poszczególnych twórców i ich postawy artystyczne stanowią przegląd antynomii ekspresjonizmu: „indywidualizm a kolektywizm, idea wolności a idea solidarności, idealizm obiektywny a idealizm subiektywny, mistycyzm a witalizm, tendencje irracjonalne a intelektualne, metafizyczne a polityczne, wreszcie abstrakcja a krzyk” [Wróblewska 1966: 70]. Ekspresjonizm, podobnie jak inne nurty awangardy teatralnej, pozwalał na bezpośrednie i natychmiastowe oddziaływanie na odbiorców, a artysta brał na siebie odpowiedzialność za charakter i kierunek przemian; Georg Kaiser określał dramatopisarza jako „najbardziej zagęszczającego nosiciela energii, która prze ku rozładowaniu” [Dudzik/Leyko 2009: 85].

Zapowiedzią dramaturgii ekspresjonistycznej była m.in. twórczość Augusta Strindberga i Franka Wedekinda, ale przypadającą na drugą dekadę XX w. eksplozję niemieckiego dramatu i teatru ekspresjonistycznego wyzwoliło wystawienie w 1917 sztuki Reinharda Sorgego Der Bettler (Żebrak, powst. 1912). Początkowo ruch ekspresjonistyczny skupiał się wokół formacji Das junge Deutschland przy Deutsches Theater Maxa Reinhardta w Berlinie, ale szybko objął także inne sceny.

Do czołowej grupy dramatopisarzy ekspresjonistycznych należeli: Walter Hasenclever, Georg Kaiser, Carl Sternheim, Oskar Kokoschka, Arnolt Bronnen, Ernst Barlach, Paul Kornfeld, Ernst Toller, Friedrich Wolf. Autorzy ci sięgali po różne formy wypowiedzi i gatunki dramatu – od kabaretu i skeczu przez dramat liryczny i komedię po misterium, dramat stacji, tragedię – przekształcając je i podporządkowując własnemu programowi. Ich dramaty wpisywały się w formę dramatu otwartego, odznaczającego się odrzuceniem fabuły i konfliktu w tradycyjnym rozumieniu na rzecz jedności bohatera lub idei, stanowiącej podstawę kompozycji ciągu luźnych scen, strzępów zdarzeń. Ten nowy typ dramatu wymagał adekwatnych aktorskich i scenicznych środków wyrazu określonych przez nadrzędną funkcję twórcy – reżysera, porządkującą wszystkie relacje w obrębie wystawianego dzieła.

Eksperymentalnymi scenami ekspresjonistycznymi były Sturmbühne i Kampfbühne, lecz styl inscenizacji ekspresjonistycznych wyznaczyły przedstawienia z lat 1918–1919 w berlińskim Deutsches Theater (np. Syn Hasenclevera i Seeschlacht Reinharda Goeringa w reż. Felixa Hollaendera; Der Besuch aus dem Elysium Werfla i Kain Friedricha Koffki w reż. Heinza Haralda), skąd przejmowali go także twórcy nie związani z ekspresjonizmem i stosowali do wystawiania innych typów dramatu (np. Wilhelm Tell Friedricha Schillera w reż. Leopolda Jessnera, Staatstheater, Berlin 1919). W scenografii wskazać można dwie główne tendencje: „pierwsza przedstawia nam zdeformowaną wizję świata, druga rytmiczną organizację przestrzeni” [Bablet 1980: 65]; dużą rolę odgrywało kontrastowe zastosowanie światła i koloru, abstrakcja lub ścisła organizacja przestrzeni (np. schody Jessnera). Aktor w teatrze ekspresjonistycznym to zarazem mim, tancerz i mówca – Ernst Deutsch, Werner Krauss, Fritz Kortner posługiwali się silną ekspresją słowną, wyrazistą mimiką i hieratycznym gestem. Pod koniec lat dwudziestych XX w. ekspresjonizm w teatrze zaczął słabnąć, ale pewne jego elementy odnaleźć można w teatrze Erwina Piscatora czy Bertolta Brechta.

W Polsce wpływy ekspresjonizmu wiążą się głównie z działalnością poznańskiego środowiska artystycznego skupionego wokół czasopisma „Zdrój”, w którym publikowano teksty nowych dramatów utrzymanych w stylu ekspresjonistycznym, m.in. Wielkiego króla Amelii Hertz (1918) i Pragmatystów Stanisława Ignacego Witkiewicza (1920), ale przede wszystkim Jerzego Hulewicza, w 1920: Kain, Śluby ziemi, Wiano, Bolesław Śmiały oraz w 1922 – Joachim Achim i Aruna (wyst. Kraków 1925). Natomiast najbardziej jednolite i konsekwentne inscenizacje utrzymane w stylu ekspresjonistycznym stworzył Edmund Wierciński w poznańskim Teatrze Nowym (sezon 1927/1928), gdzie we współpracy ze scenografem Feliksem Krassowskim wystawił m.in. Sen Felicji Kruszewskiej, Maski Ferdynanda Crommelyncka, Łyżki i księżyc Emila Zegadłowicza oraz Metafizykę dwugłowego cielęcia Witkacego. Kontynuacją tego nurtu w pracy Wiercińskiego było przedstawienie Hinkemanna Tollera w Teatrze Miejskim w Łodzi (1929). W 1930 Teatr Narodowy wystawił Wyprawę kapitana Scotta do Bieguna Południowego Goeringa, ale przedstawienie w reż. Wacława Radulskiego zapisało się w historii tej sceny jako jedno z największych niepowodzeń. Pewne elementy stylu ekspresjonistycznego odnaleźć można w niektórych przedstawieniach Leona Schillera (np. Dzieje grzechu wg Stefana Żeromskiego, Teatr Polski, Warszawa 1926; Dziady Adama Mickiewicza ze scen. Andrzeja Pronaszki: Teatr Miejski, Lwów, 1932; Teatr Miejski, Wilno, 1933; Teatr Polski, Warszawa, 1934), a także na scenach żydowskich w przedstawieniach Jakuba Rotbauma i Michała Weicherta.

Bibliografia

• Bablet, Denis: Rewolucje sceniczne XX wieku, przeł. Zenobiusz Strzelecki i Krystyna Mazur, Warszawa 1980;
• Dudzik, Wojciech; Leyko, Małgorzata (red.): Ekspresjonizm w teatrze niemieckim, wstęp Małgorzata Leyko, Gdańsk 2009;
• Ekspresjonizm w teatrze europejskim, przeł. Alicja Choińska, Krzysztof Choiński, Elżbieta Radziwiłłowa, wybór tekstów do wydania polskiego Lech Sokół, Warszawa 1983;
• Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939, wybór i red. Stanisław Marczak-Oborski, Warszawa 1973;
• Rzewuska, Elżbieta: Polski dramat ekspresjonistyczny wobec konwencji gatunkowych, Lublin 1988;
• Udalska, Eleonora: Ekspresjonizm dramatów Jerzego Hulewicza, [w:] Dramat i teatr dwudziestolecia międzywojennego, red. Jacek Popiel, Wrocław 1990;
• Vietta, Silvio; Hans-Georg Kemper: Expressionismus, München 1994 [wyd. 5.];
• Wróblewska, Teresa: Podstawy i początki ekspresjonizmu niemieckiego, „Dialog” 1966, nr 6.