Hasła

Aktor / aktorka grający role kochanków; wykonawcy „ról miłosnych”.

Postać występująca w dramacie europejskim co najmniej od XVI w. (dramat elżbietański, komedia dell’arte, komedia i farsa francuska), będąca rodzajem emploi scenicznego. Mężczyzna lub kobieta uwikłani w kolizje miłości, budzący uczucia płci przeciwnej; adorowani, kochani, uwodzeni, zdradzani lub też odwrotnie – adorujący, kochający, uwodzący, zdradzający.

W dawnym teatrze starannie rozróżniano kompetencje poszczególnych amantów / amantek w zależności od gatunku dramatu (tragedia, dramat, komedia, melodramat), co wiązało się z wymaganiami stawianymi wykonawcom tych ról. Obejmowały one przede wszystkim warunki zewnętrzne. Prezencja amantów musiała odpowiadać kanonom urody zgodnym z gustami epoki, zarówno w przypadku mężczyzn (tzw. słuszna postawa, przyjemne rysy twarzy), jak i kobiet (zgrabna sylwetka, uroda i wdzięk). Wykonawcy głównych, popisowych ról amantów nosili nazwę jeune premier, czyli „pierwszy kochanek” (taki aktor miał kwalifikacje, by grać np. Romea) albo też „pierwsza amantka” (aktorka, która mogła grać np. szekspirowską Julię). Istniał również drugi lub tzw. „chłodniejszy” amant, którego we francuskiej tradycji nazywano premier sujet. Bardzo popularne było emploi amanta „lekkiego”, obejmujące w komediach wykonawców ról zakochanych młodzieńców (np. Gustaw w Ślubach panieńskich Aleksandra Fredry). Istniało ponadto emploi amanta charakterystycznego (np. rola Albina w Ślubach panieńskich, rola Dolskiego w Wielkim człowieku do małych interesów Fredry) i amanta komicznego (np. rola Papkina w Zemście Fredry). Role amantów z natury rzeczy grywali aktorzy młodzi, w początkach swojej kariery, m.in. Wojciech Bogusławski.

W zespołach teatralnych wykonawcy ról amantów zajmowali eksponowane stanowiska, to dla nich do teatru przychodziła żeńska część publiczności. W pierwszej połowie XIX w. w warszawskich Rozmaitościach największe uznanie zdobyli Wojciech Piasecki i Józef Komorowski. W drugiej połowie stulecia teatr warszawski rozporządzał całą „brygadą amantów” [Grzymała-Siedlecki 1957: 516], na czele której stali: Jan Tatarkiewicz, niezrównany w rolach eleganckich amantów salonowych, później zaś przybyły z Krakowa Józef Śliwicki; role takie grali z powodzeniem również: Władysław Szymanowski, Edward Wolski, Seweryn Nowicki, Teodor Roland. Także inne sceny miały swoich amantów: Lwów – Antoniego Benzę, a później Romana Żelazowskiego, Kraków – Feliksa Bendę i Włodzimierza Sobiesława. Młody Karol Adwentowicz reprezentował „nowoczesny typ amanta z «ludzkim wnętrzem» – uchodził za najwspanialsze medium obaw i udręk wyczuwalnych w modernistycznym repertuarze” [Bieńka 2015: 116]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w teatrze polskim największe sukcesy w rolach amantów odnosili: Juliusz Osterwa, Jerzy Leszczyński i Józef Węgrzyn, a także popularni aktorzy filmowi: Eugeniusz Bodo i Aleksander Żabczyński.

Podobnie zróżnicowane emploi amantek istniało w przypadku aktorek. Grały takie role m.in.: Agnieszka Truskolaska, Leontyna z Żuczkowskich Halpertowa, Teresa Palczewska, Antonina Hoffmann, Maria Wisnowska, Irena Solska (wybitna amantka komediowa w sztukach Oskara Wilde’a i George’a B. Shawa), Maria Przybyłko-Potocka, Elżbieta Barszczewska, a w filmie Pola Negri i Jadwiga Smosarska.

Rolami amantek lirycznych zasłynęła Helena Modrzejewska już w początkach kariery w Krakowie: „Wszystkie te role oparte na silnych akcentach uczuciowych – prostoty, wdzięku, tkliwości, do kokieterii świadomej swego powabu dojrzałej kobiety – były w jej wykonaniu niezrównane. Głos posłusznie oddający każde wzruszenie, wymowne oczy, wyrazista mimika, gest celowy a piękny, sylwetka pełna wdzięku i lekkości oraz opanowane, szlachetne ruchy, opromienione były nieporównanym czarem” [Got 2009: 18–19]. Legendarną popisową rolą Modrzejewskiej w tym emploi była tytułowa Adrianna Lecouvreur w sztuce Eugène’a Scribe’a i Ernesta Legouvé’go, którą podbiła Warszawę na pierwszych występach w Teatrze Wielkim (1868). W większości jednak role amantek zwyczajowo grane były przez młode aktorki, które często stosunkowo wcześnie opuszczały scenę.

Amant / amantka jako specjalizacja aktorska i prawo zwyczajowe zanikło w teatrze, gdy przestał obowiązywać tzw. wydział ról. W pewnego typu repertuarze, np. w melodramatach, przystojny amant czy urodziwa amantka są nadal potrzebni (wciąż obowiązuje stare teatralne kryterium urody), mimo iż reżyserzy chętnie dzisiaj obsadzają w rolach amantów aktorów i aktorki o warunkach przeciętnych, lecz „interesujących”, zgodnie ze współczesnymi, zdemokratyzowanymi wzorcami urody i atrakcyjności seksualnej, narzucanymi przez film, telewizję i reklamę.

Bibliografia

• Bieńka, Maria Olga: Od zenitu do zmierzchu. Teatr warszawski 1880–1919, Warszawa 2015;
• Bogusławski, Władysław: Aktorzy warszawscy, Warszawa 1962;
• Got, Jerzy: Heleny Modrzejewskiej lata krakowskie, [w:] Z miłości do sztuki. Helena Modrzejewska (1840–1909), katalog wystawy w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, Kraków 2009;
• Grzymała-Siedlecki, Adam: Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1957;
• Jasińska, Zofia: Na scenie teatru i życia. Saga rodu Rapackich-Leszczyńskich, Warszawa 2010;
• Kosiński, Dariusz: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Kotarbiński, Józef: Aktorzy i aktorki, Warszawa 1925.