Hasła

1. Specjalizacja aktorska: typ postaci, do których odtwarzania predestynują aktora lub aktorkę warunki zewnętrzne (wzrost, budowa ciała, tusza, oczy, głos) oraz temperament, rodzaj talentu i osobowości, wyznaczające zakres granych przez niego / nią ról, na co wpływ mają także wybory i upodobania widzów, chętnie identyfikujących wykonawcę z danym – popularnym, lubianym oraz pamiętanym – rodzajem postaci.

2. Wydział ról. W dawnej terminologii teatralnej tzw. wydział ról, związany z określonym repertuarem, regulujący hierarchię ról, a także obsadę aktorską w danym przedstawieniu i skład osobowy zespołu (np. „wydział naiwnych i amantek” wymagający aktorek młodych o odpowiednich cechach psychofizycznych). Od wieku XVIII do XIX emploi stanowiło prawo zwyczajowe w teatrze i było podstawą kodu scenicznego, identyfikującego określoną psychofizyczność z cechami charakteru oraz „poruszeniami duszy”. Aktorkę lub aktora angażowano wyłącznie do określonego wydziału ról, którego nie zmieniano (a jeśli, to w ograniczonych ramach, najczęściej z powodu postępującego wieku wykonawców; wtedy „naiwne” przechodziły do ról charakterystycznych, a później matek, zaś amanci do ról ojców).

Podstawowy podział typów emploi pokrywał się z rozróżnieniem na tragedię i komedię. Wykonawcy głównych ról w obu tych działach nazywani byli „pierwszymi” – tragikami lub komikami; analogicznie wykonawcy ról pobocznych, dalszego planu – „drugimi”. Tragików z czasem zastąpili „bohaterowie” i „bohaterki”; zmiana ta wiązała się z pojawieniem się nowych odmian dramatu (np. komedii wyższej – haute comédie, melodramatu mieszczańskiego, dramatu obyczajowo-psychologicznego). Wśród ról drugoplanowych popularne były emploi „ojców” i „matek” lub „matron” (postaci pojawiające się zarówno w tragedii, jak i w komedii), także emploi pary służących (walet i subretka).

Zróżnicowanie emploi odzwierciedlało nie tylko funkcję, lecz przede wszystkim różnorodny status typów postaci w poszczególnych odmianach dramatu, zależny od: miejsca zajmowanego w hierarchii społecznej (służący / walet, subretka), charakteru (bohater, heroina, amant, amantka, naiwna, kokietka, trzpiot, czarny charakter) lub środowiska (np. polski typ szlachecki w tzw. rolach kontuszowych, chłop, Żyd). Liczne warianty emploi odwzorowywały charakterystyczne zjawiska życia społecznego, obyczajowego, a nawet towarzyskiego, włącznie z savoir-vivrem (role konwersacyjne oraz salonowe), bądź z konwencjami dramatyczno-teatralnymi (rezoner). Ujawniały też stereotypy powszechnie istniejące w świadomości społecznej, schematyzujące ramy scenicznego wizerunku oraz zachowań aktorów.

„[…] bez wątpienia aktor emploi był w znacznej mierze wytworem konwencji. Wtedy, gdy idealnie spełniał warunki tego emploi, jak i wówczas, gdy musiał przetwarzać swój wygląd, aby nadać postaci scenicznej wymagany konwencją kształt. Dlatego też obie tendencje uzupełniały się wzajemnie”
[Ratajczakowa 2006: 533].

Paradoksalnie, w praktyce ograniczenia emploi sprzyjały próbom, jakie podejmowali ambitni, świadomi swego rzemiosła, utalentowani aktorzy – poszukiwania zindywidualizowanych działań i zachowań granej postaci, interpretacyjnych niuansów i oryginalnych urozmaiceń roli, co sprzyjało osiągnięciu aktorskiej maestrii, wirtuozostwa w konkretnym, latami eksploatowanym emploi. Korzystali z tej szansy aktorzy i aktorki dawnego teatru, zazdrośnie strzegąc swoich praw do określonego emploi i nie dopuszczając w tym zakresie konkurencji.

Z zasadą emploi zaczęto zrywać w drugiej połowie XIX w. na rzecz charakterystyczności (bohaterowie z indywidualną biografią, dążenie do ukazania prawdy psychologicznej), kiedy dokonywała się reforma sztuki aktorskiej w teatrze krakowskim za dyrekcji Stanisława Koźmiana, a potem Tadeusza Pawlikowskiego (szkoła krakowska).

Wybitni aktorzy potrafili stworzyć nowe, własne emploi, nie mieszczące się w rejestrze dotychczas przyjętych – jak np. Stefan Jaracz w rolach prostych, „szarych ludzi” (tytułowy Franio w sztuce Włodzimierza Perzyńskiego, Szwejk w adaptacji powieści Jaroslava Haška).

Emploi jako prawo zwyczajowe w teatrze zniknęło ostatecznie w wieku XX, w rezultacie tzw. Wielkiej Reformy Teatru. W praktyce teatru relikty emploi przetrwały jednak do dzisiaj jako rodzaj aktorskiej specjalizacji (np. w rolach amantów, „szwarccharakterów” itp.), mimo iż w teatrze współczesnym dąży się do przełamania konwencjonalnego utożsamiania pojęcia roli z pojęciem osoby (co wyraża się m.in. manifestowaniem indywidualności aktora na scenie, jego prywatnej „partytury” itp.).

Bibliografia

• Bieńka, Maria Olga: Od zenitu do zmierzchu. Teatr warszawski 1880–1919, Warszawa 2015;
• Grzymała-Siedlecki, Adam: Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1957;
• Kosiński, Dariusz: Sztuka aktorska w polskim piśmiennictwie teatralnym XIX wieku. Główne problemy, Kraków 2003;
• tegoż: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Michalik, Jan: Dzieje teatru w Krakowie 1893–1915.Teatr Miejski, t. 5, cz. 1, wol. 2, Kraków 1985;
• Polskie piśmiennictwo teatralne XIX wieku, t. 1, W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, wybór i oprac. Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agnieszka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007;
• Rapacki Wincenty: Sto lat sceny polskiej w Warszawie, Warszawa 1925;
• Ratajczakowa, Dobrochna: W krysztale i w płomieniu. Studia i szkice o dramacie i teatrze, t. 2, Wrocław 2006.