Autor: Halina Waszkiel
teatr zawodowy
Teatr uprawiany przez profesjonalistów, czyli ludzi, dla których działalność teatralna jest zawodem, uzyskanym dzięki kierunkowemu wykształceniu (dyplomy szkół teatralnych) lub dzięki doświadczeniu (praktyce scenicznej), potwierdzonemu egzaminem eksternistycznym złożonym przed stosownym gronem specjalistów.
Teatr zawodowy jest terminem mało precyzyjnym i najczęściej używanym jako opozycja wobec teatru amatorskiego. Granice są płynne, zwłaszcza w odniesieniu do teatrów nieinstytucjonalnych i niezależnych. Niejednoznaczność samego słowa „teatr” tym bardziej utrudnia precyzyjną definicję. Na ogól przyjmuje się jednak, że „zawodowstwo” teatru wyznaczane jest przez kwalifikacje jego pracowników artystycznych.
Współcześnie w przypadku aktorów i reżyserów uprawnienia zawodowe daje dyplom szkoły teatralnej (zob. szkolnictwo teatralne). Jednak aż do lat 20. XX w. większość aktorów dochodziła do zawodowstwa drogą praktyki scenicznej oraz prywatnych lekcji pobieranych u znanych gwiazd sceny. Weryfikacją poziomu sztuki aktorskiej zajął się Związek Artystów Scen Polskich, powołując odnośne komisje (działające w latach 1922-1932, po 1932 w porozumieniu z Państwowym Instytutem Sztuki Teatralnej). Od 1946 egzaminy eksternistyczne przeprowadzało Ministerstwo Kultury i Sztuki, od połowy lat 90. XX w. ponownie ZASP. W przypadku reżyserów komisje weryfikacyjne powoływał ZASP (od 1923), PIST (od 1932) MKiS (od 1946) i ponownie ZASP (od 1995).
Twórczość scenograficzna wiąże się z odpowiednią specjalnością zdobywaną na wyższych studiach plastycznych (typu Akademii Sztuk Pięknych). Podobnie kierunkowego wykształcenia wymaga się od muzyków, tancerzy, śpiewaków, artystów estrady itd., choć nie ma przepisów zabraniających np. dyrektorowi teatru instytucjonalnego zlecenia artystycznego zadania zdolnemu samoukowi.
Historycznie rzecz biorąc, pierwszym polskim stałym teatrem zawodowym był Teatr Narodowy, powołany do istnienia w 1765 przez króla Stanisława Augusta jako instytucja zatrudniająca profesjonalny zespół artystów (choć pierwsi aktorzy Teatru Narodowego rekrutowali się z przyuczanych amatorów), opłacanych przez antreprenera i grających przed widzami oglądającymi przedstawienie dzięki wykupionemu biletowi. Wcześniej rozwijał się w Polsce teatr amatorski (teatr dworski, teatr szkolny, théâtre de société), a przedstawienia zawodowe prezentowały trupy obce, zwłaszcza niemieckie, włoskie i francuskie.
Do najstarszych niestacjonarnych t. z. wypada zaliczyć jarmarczne trupy komediantów, cyrkowców, lalkarzy itp., dla których dawanie przedstawień stanowiło źródło utrzymania, a sztuka aktorska przekazywana była z pokolenia na pokolenie w trybie uczeń – mistrz.
Od końca XVIII w. widać stały rozwój polskiego teatru zawodowego. Obok Warszawy, podobne antrepryzy pojawiają się w Krakowie, Wilnie, Lwowie. Przed rokiem 1830 działało już kilkadziesiąt polskich t. z. – stacjonarnych i wędrownych. Wszystkie były przedsiębiorstwami prywatnymi.
