Hasła

Teatr sztuki żywego słowa, dla którego najważniejszym środkiem wyrazu jest mowa sceniczna, a w repertuarze dominują utwory poetyckie, zarówno dramatyczne, jak epickie i liryczne, adaptowane na potrzeby sceny.

W t. r. szczególną wagę przykłada się do żywego słowa: jego sensu, formy i brzmienia oraz do techniki mówienia, kultury i sztuki słowa. T. r., ograniczając do minimum inne środki wyrazu – muzykę, plastykę, gest, ruch – staje się w większym stopniu teatrem wyobraźni. W t. r. aktor nie gra, lecz „niesie” problem, nie wciela się w postać, lecz jest opowiadaczem, przekazującym najważniejszą ideę tekstu. Często przyjmuje kilka ról w spektaklu, przekazuje fragmenty dialogowe i opisowe, może być zarówno jednym z bohaterów, jak i narratorem. W tej ostatniej funkcji spaja opowieść, porządkuje elementy nienarracyjne, przez bliskość z widzem daje odbiorcy-słuchaczowi poczucie przynależności do przedstawianego świata i przyczynia się do zawiązywania wspólnoty słuchających.

W t. r. opracowywane są na scenę niedramatyczne rodzaje literackie: liryka i epika, wskazując na zawarty w nich potencjał teatralny i dramatyczny. Ważną rolę pełni tu adaptator, który decyduje o kompozycji tekstów. Wybiera z jednego utworu lub wielu dzieł literackich tematy, wątki, motywy, które komponuje w jedną opowieść. Najczęściej układa je w całość tematyczną lub nastrojową, „zszywa” poszczególne epizody.

Korzenie t.r. sięgają starożytnej Grecji. Za jedno ze źródeł należy uznać występy rapsodów – opowiadaczy, recytujących teksty liryczne i epickie (etym. rhaptein – zszywać, oide – pieśń). W polskiej tradycji teatralnej obecny jest specyficzny model t. r., który można wyczytać z opowieści o ludowym „bajarzu” zawartej w Lekcji XVI Adama Mickiewicza oraz z późnych utworów Juliusza Słowackiego, zwłaszcza Króla-Ducha, podzielonego na „rapsody”. Pod koniec lat 30. i w latach 40. koncepcje bliskie t. r. głosił i usiłował realizować Juliusz Osterwa („Żywosłowie”).

Najważniejszą, wręcz modelową realizacją t. r. w historii teatru polskiego był Teatr Rapsodyczny założony i kierowany przez Mieczysława Kotlarczyka. Po jego likwidacji (1967) idee t. r. we własny sposób realizowali w różnych kontekstach i formach związani z nim artyści (m.in. Danuta Michałowska, Tadeusz Malak). Teatr Kotlarczyka stał się też inspiracją dla innych zawodowych, a zwłaszcza amatorskich scen, np. Gdańskiego Studia Rapsodycznego, Nowego Teatru Rapsodycznego, Chojnickiego Studia Rapsodycznego. Z tradycji tej korzystają również zespoły zagraniczne, np. amerykańskie Epiphany Studio Production. Ze względu na środki wyrazu, sposób gry aktorów czy kompozycję scenariusza niektóre inscenizacje powstałe poza ścisłym kręgiem t. r. określa się mianem „rapsodycznych”, np. Norwid w reż. Adama Hanuszkiewicza (Teatr Narodowy, Warszawa, 1970), Lilla Weneda w reż. Krystyny Skuszanki (Teatr im. Juliusza Słowackiego, Kraków, 1973), Mord w katedrze w reż. Jerzego Jarockiego (Teatr Dramatyczny, Warszawa, 1982), Król Edyp w reż. Gustawa Holoubka (Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza, Warszawa, 2004).

Bibliografia

• Ciechowicz, Jan: Dom opowieści. Ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka, Gdańsk 1992;
• Flader, Katarzyna: Promieniowanie rapsodyzmu. W kręgu myśli i praktyki teatralnej Mieczysława Kotlarczyka, Warszawa 2008;
• Kotlarczyk, Mieczysław: Sztuka żywego słowa. Dykcja, ekspresja, magia, Lublin 2010;
• Popiel, Jacek: Los artysty w czasach zniewolenia: Teatr Rapsodyczny 1941-1967, Kraków 2006.