Hasła

Prywatny teatr Mirona Białoszewskiego, współtworzony przez Ludwika Heringa i Ludmiłę Murawską, działający w latach 1958-1963 w Warszawie w mieszkaniu poety przy pl. Dąbrowskiego 7.

Od nazwy teatru pochodzi tytuł tomu dramatów Białoszewskiego Teatr osobny (PIW, Warszawa 1971), w którym ukazały się teksty inscenizowane przez poetę wraz z Lechem Emfazym Stefańskim i Bogusławem Choińskim w Teatrze na Tarczyńskiej w Warszawie w latach 1955–1958, a później grane także w teatrze przy pl. Dąbrowskiego. Nazwą Teatr Osobny przyjęło się więc opatrywać całość twórczości teatralnej Białoszewskiego, która obejmowała dramatopisarstwo, inscenizację i aktorstwo.

Domowy Teatr na Tarczyńskiej, a następnie Teatr Osobny, był federacją zaprzyjaźnionych ze sobą artystów (poetów, pisarzy, kompozytorów, malarzy), działał poza systemem teatrów instytucjonalnych, nie podlegał kontroli urzędniczej i cenzorskiej, ale nie miał charakteru politycznego (mimo to był obserwowany przez Urząd Bezpieczeństwa). Jego twórcy ignorowali doktrynę realizmu socjalistycznego, a ich działalność zwiastowała odwilż 1956 roku. Grane raz na tydzień spektakle (ułożone w autorskie Programy) nie były biletowane, w teatrze obowiązywały zaproszenia, a liczba miejsc na widowni była niewielka.

Przedstawienia realizowane w Teatrze Osobnym, a wcześniej w Teatrze na Tarczyńskiej, wpisują się w nurt neoawangardy lat 50. i 60. XX w., badającej i redefiniującej zastane konwencje artystyczne w poszukiwaniu nowych form wyrazu i komunikacji artystycznej. Dla Białoszewskiego punktem wyjścia była zabawa językiem, typowa dla nurtu poezji lingwistycznej, której był współtwórcą. Swobodna gra brzmieniem i znaczeniem słów konkretyzowała się dramatycznie w postaci mikrosztuk, których bohaterami były postacie o płynnej tożsamości (niekiedy sprowadzone do form gramatycznych, jak w sztuce Imiesłów), akcją zaś fantastyczne lub niemal abstrakcyjne ciągi zdarzeń o metaforycznym charakterze. Realizowane na ich podstawie etiudy sceniczne miały bardzo sformalizowany kształt, wypracowany na podstawie lektury pism estetycznych Stanisława Ignacego Witkiewicza, nawiązujący do przedwojennej awangardy teatralnej (zwłaszcza teatru futurystów), zakorzeniony w tradycji teatru lalek i kultury ludowej, a wychylony w stronę plastycznego lub muzycznego performansu. W manifeście Sztuka przedstawiania. Wnioski z Tarczyńskiej Białoszewski i Stefański wyliczali cztery aspekty ich twórczości scenicznej: „nieudawanie” – teatr osadzony w naturalnej przestrzeni mieszkania, a zarazem manifestujący swoją sztuczność; „dramat znaczeń” – teatr dystansu aktora do przedstawianej postaci, wieloznaczności słów i gestów; „teatr przedmiotów” – które nie są rekwizytami, ale swoją eksponowaną zwykłością uruchamiają wyobraźnię widzów; „sceniczna forma liryki” – teatr głośno artykułowanej zabawy lingwistycznej i urzeczywistnianych na scenie metafor.

Estetyka Teatru Osobnego podlegała przemianom: debiutancka Wiwisekcja z 1955 zrealizowana była w konwencji teatru „rąk i przedmiotów”, w kolejnych spektaklach pojawiali się aktorzy przypominający marionetki, ubrani w wykonane z „byleczego” kostiumy (fantastyczne, zgeometryzowane lub bardzo abstrakcyjne), wypowiadający tekst w sposób coraz silniej podlegający regule dźwiękowego eksperymentu (mechanicznie, w różnej tonacji, wbrew zasadom prozodii, w zgodzie z oryginalnie pojmowaną meliką) i współdzielący niewielką przestrzeń z bohaterami namalowanymi na szyldach. Elementem niezmiennym była obecność na scenie autora, animatora, (współ)inscenizatora i (współ)wykonawcy, kreującego świat, który w całości był funkcją jego poetyckiej wyobraźni.

W Teatrze na Tarczyńskiej Białoszewski zrealizował trzy Programy, na które złożyło się czternaście spektakli opartych na jego autorskich tekstach dramatycznych i lirycznych (Peruga czyli Szwagier Europy oraz fragmenty Osmędeuszy przypisuje się Ludwikowi Heringowi). Zrealizowany w pokrewnym stylu Program czwarty (premiera przy pl. Dąbrowskiego) składał się z inscenizacji fragmentów Dziadów części IV Adama Mickiewicza, Kordiana Juliusza Słowackiego, Kleopatry i Cezara Cypriana Norwida, Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Spektakle Białoszewskiego sfilmowała w krótkich fragmentach „Polska Kronika Filmowa”, Program czwarty transmitowała z Teatru Osobnego Telewizja Polska w 1961. Wyprawy krzyżowe, Osmędeusze, utwory liryczne z cyklu Pieśni na krzesło i głos oraz niektóre monologi romantyczne Białoszewski nagrał w latach 60. i 70. XX w. na taśmę magnetofonową, rejestracja ukazała się na płytach CD: Miron Białoszewski plays Adam Mickiewicz „Dziady”(2012) i Białoszewski. Do słuchu (2013).

Dramaty zebrane w tomie Teatr osobny na stałe zrosły się z osobą performującego je we własnym teatrze poety, inni twórcy teatralni sięgali więc po nie bardzo rzadko, ale z dobrym skutkiem. W historii teatru zapisały się spektakle Ryszarda Majora (Teatr osobny, Teatr Wybrzeże, 1973; Teatr osobny. Donosy rzeczywistości, Teatr Powszechny w Warszawie, 1976), Tadeusza Słobodzianka (Osmędeusze, Białostocki Teatr Lalek, 1980; Osmędeusze. Kabaret Kici Koci, Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu, 1982 i kolejne inscenizacje) oraz Piotra Cieplaka (Wyprawy krzyżowe, Teatr Dramatyczny w Warszawie, 1995).

Bibliografia

• Białoszewski, Miron: Teatr osobny. 1955-1963, wstęp Artur Sandauer, Warszawa 1971;
• Białoszewski, Miron; Stefański, Lech Emfazy: Sztuka przedstawiania. Wnioski z Tarczyńskiej, „Trybuna Ludu” 1957 nr 13;
• Białoszewski, Miron: O tym Mickiewiczu, jak go mówię, „Odra” 1967, nr 6;
• Kerényi, Gracja: Odtańcowywanie poezji, czyli dzieje teatru Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1973;
• Kopciński, Jacek: Gramatyka i mistyka. Wprowadzenie w teatralną osobność Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1997;
• Miron. Wspomnienia o poecie, red. Hanna Kirchner, Warszawa 1996.

Teatr Osobny by Instytut Teatralny on Mixcloud