Hasła

Specyficzna odmiana teatru lalek, w którym wykorzystywana jest animacja pośrednia, tzn. rola artysty (mechanika) ogranicza się do zbudowania lalki i wyposażenia jej w odpowiedni mechanizm (np. hydrauliczny, zegarowy, dziś głównie elektroniczny). W XX w. teatr mechaniczny znalazł nowe rozumienie w gatunkach teatru awangardowego, czasem antyaktorskiego, głównie rozwijanego przez plastyków (np. Oskara Schlemmera, w Polsce – Tadeusza Kantora).

Do kategorii teatru mechanicznego należą widowiska typu theatrum mundi (termin z końca XVII w.), tj. ożywione obrazy, w których na tle płaskich malowanych dekoracji przesuwają się ruchome postaci, gabinety figur mechanicznych, nawet pojedyncze automaty, współcześnie – zdalnie sterowane lub zaprogramowane przedmioty i formy poddawane zewnętrznej animacji. Automaty i gabinety figur mają mechanizmy znajdujące się we wnętrzu figur, w theatrum mundi lalki umieszczane są na ruchomych taśmach, szynach czy obracających się tarczach, zaś ruch poszczególnych członków figur uzyskiwany jest za pomocą przesuwających się sznurków czy linek łączących owe członki z kręcącymi się kołami zębatymi i trybami mechanizmu.

Znane od starożytności typy teatrów mechanicznych (np. figury Herona z Aleksandrii czy zespoły figur Filona z Bizancjum) obecne były w średniowieczu (tzw. zaczarowane ogrody np. Omajjadów), także w Polsce (figura Chrystusa z ruchomymi ramionami). Od końca XVI w. konstruowano w rezydencjach magnackich ogrodowe teatry mechaniczne (np. w Hellbrunn pod Salzburgiem, czy słynny Rocher w Lunéville, lotaryńskiej rezydencji Stanisława Leszczyńskiego w 1742).

Z XVII w. pochodzi najstarszy polski afisz teatru mechanicznego z występów włoskiego mechanika (w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej).

Szopka bożonarodzeniowa w Wambierzycach (przy Sanktuarium Wambierzyckiej Królowej Rodzin)
– największa i najstarsza szopka ruchoma na terenie Polski (II poł. XIX w.)

Największą popularność teatr mechaniczny zyskał na przełomie XVIII i XIX w. Mechanicy, głównie cudzoziemscy, pokazywali swoje teatry w reprezentacyjnych salach i przyciągali szeroką publiczność, choć często włączali także inne formy widowiskowe (marionetkowe, cyrkowe, magiczne lub optyczne). W Polsce teatr mechaniczny tworzyli m.in. dekorator teatralny Antoni Wolski, Karol Kalinowski czy Antoni Walter.

Najsłynniejszy był Jordaki Kuparenko, spolonizowany Rumun, mieszkający i działający w Warszawie w latach 1804–1844. Ze swoim teatrem mechanicznym (m.in. obraz powrotu orszaku koronacyjnego cara Mikołaja I z Soboru Uspieńskiego, z 400 ruchomymi figurami) występował wielokrotnie w Rosji i Niemczech. Wędrowny teatr mechaniczny w 1838 narysował Cyprian Kamil Norwid. Popularność automatów spadła gwałtownie w połowie XIX w., gdy publiczność rozszyfrowała tajemnice ich mechaniki. Theatrum mundi przetrwało w postaci betlejem lub zmechanizowanego żłobka (najsłynniejsze szopki: w Wambierzycach i w podziemiach kościoła Braci Kapucynów w Warszawie), dawne automaty – w formie współczesnych mechanicznych zabawek.

Teatr mechaniczny kontynuują współczesne roboty, animatroniksy i automaty wykorzystywane także do celów widowiskowych.

Bibliografia

• Ostrowski, Jan: Rocher, teatr automatów Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville, „Pamiętnik Teatralny” 1972, z. 2;
• Waszkiel, Marek: Dzieje teatru lalek w Polsce (do roku 1945), Warszawa 1990;
• Waszkiel, Marek: Teatry mechaniczne w Warszawie w latach 1795-1847, „Pamiętnik Teatralny” 1977, z. 1;
• Dział: Androidy, roboty, teatr mechaniczny / The Androids, Robots and Mechanical Theatre, „Teatr Lalek” 2014, nr 3-4.