Hasła

Ogólna nazwa przedstawień teatralnych, w których funkcje aktora pełni lalka teatralna (animant) poruszana (animowana) przez ukrytego lub widzialnego aktora (animatora, lalkarza, aktora-lalkarza) lub występująca obok żywego aktora jako jego sceniczny partner.

Istotą t. l. jest animacja – sztuka ożywiania martwych przedmiotów (animantów, lalek). Animacja może być bezpośrednia (w klasycznych technikach lalkowych, np. marionetka) lub pośrednia (teatr mechaniczny). W XX w. do t. l. przypisano teatr masek oraz włączono nowe gatunki, np. teatr rąk, w których funkcje lalek pełnią części ciała aktora. W ostatnim półwieczu termin t. l. zaczął się zacierać. Wynikało to z mnogości środków teatralnych absorbowanych przez t. l., teatralizacji działań plastycznych i wizualnych, mieszania gatunków sztuk widowiskowych, wreszcie silnej specjalizacji lalkarzy z jednej strony, z drugiej – otwartości na wszelkie nowości, prowadzącej do utraty własnej tożsamości. Dodatkową komplikację stanowi popularne rozumienie t. l. jako zabawy dla dzieci: infantylnej, banalnej i użytkowej.

T. l. jako gatunek sztuki widowiskowej sięga czasów przedhistorycznych, rozwijał się na wszystkich kontynentach, w obrzędach świeckich i religijnych. Był także obecny w kulturze ludowej Słowiańszczyzny. Najdawniejsze polskie źródła sięgają XV w. (Waśko z Wilna). Źródła literackie XVI i XVII w. (m.in. Mikołaj Rej, Jan Kochanowski) poświadczają obecność i znajomość łątek (najstarsza polska nazwa lalki teatralnej), lalek i t. l. Do końca XIX w. był zdominowany przez cudzoziemców, choć także Polacy uczestniczyli w międzynarodowych wędrówkach komediantów (np. Jakubowscy w Moskwie, czy Felix Kinsky w Hiszpanii). Szopka, polska odmiana widowiska bożonarodzeniowego, pojawiła się najpóźniej w drugiej połowie w. XVII. Z tego stulecia pochodzą przykłady obecności lalkowej wersji komedii dell’arte z Pulcinellą (1666) i zespołów angielskich komediantów, także grających lalkami. W XVIII w. rozwinął się teatr magnacki, głównie opera marionetkowa, m.in. na dworach Radziwiłłów, czy Jana Klemensa Branickiego. Z ok. 1780 pochodzi obraz olejny Jana Piotra Norblina Les Marionettes polonaises – najstarszy ikonograficzny wizerunek polskiego przedstawienia lalkowego. Przedstawienia marionetkowe i teatry mechaniczne dominowały na przełomie XVIII i XIX w. Ich autorami byli także Polacy, m.in. Karol Kalinowski czy Jordaki Kuparenko. Być może pierwszy stały teatr marionetek, pod nazwą Nowy Teatr Mechaniczny, powstał w Warszawie w 1844. Do końca XIX w. lalkarze adresowali swoje widowiska do szerokiej publiczności.

Pierwszy stały teatr lalek dla dzieci (lalkarze zainteresowali się dziećmi w drugiej połowie XIX w.) założył Władysław Rybka w Warszawie w 1897. Najsłynniejszy polski teatr marionetek dla dzieci prowadziła Maria Weryho w Warszawie (1900-1904). Pierwszy artystyczny teatr marionetek dla dorosłych, pod nazwą Teatr Kukiełek, założył w Warszawie w 1910 Marian Dienstl-Dąbrowa. W okresie międzywojennym rywalizacja lalkarska przebiegała między dwoma ośrodkami: Warszawą, gdzie od 1928 nowym teatrem dla dzieci zajmowali się Jan Wesołowski, Maria Kownacka i inni twórcy Teatru Kukiełek Baj, a Poznaniem, gdzie podstawy zawodowego środowiska lalkarskiego tworzyli Jan Sztaudynger, Stefan Polonyj-Poloński, Julian Sójka i Tadeusz Czapliński, którzy w 1938 założyli Wielkopolską Rodzinę Marionetkarzy, pierwsze polskie stowarzyszenie lalkarskie, a w ślad za nim stały teatr lalek Błękitny Pajac w Poznaniu.

Osobliwy rozwój t. l. przypadł na lata II wojny światowej. Liczne przedstawienia, a nawet teatry (jawne i tajne), powstawały na terenach okupowanych, w więzieniach i obozach jenieckich, obozach koncentracyjnych i w jednostkach wojskowych skupiających Polaków na różnych frontach, wśród nich Państwowy Polski Teatr Kukiełek założony przez Władysława i Zofię Jaremów w Grodnie i Teatr Lalek w oflagu VII A w Murnau, gdzie działalność rozpoczynał Henryk Ryl.

Po wojnie t. l. został zinstytucjonalizowany, z czasem upaństwowiony (od 1950), osiągając liczbę 27 scen państwowych. Wkrótce zastąpił także teatry młodego widza i zyskał wyłączność na obsługiwanie publiczności dziecięcej i młodzieżowej. Do najciekawszych osobowości polskiego t. l. w pierwszym okresie powojennym należeli: Jarema (Groteska), Ryl (Arlekin), Janina Kilian-Stanisławska (Niebieskie Migdały, później Lalka), Irena Sowicka (Guliwer). Pod koniec lat 50. XX w. lalkarstwo polskie zdominowali: Jan Wilkowski (Lalka), Jan Dorman (Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie) i Natalia Gołębska (Miniatura), do nich dołączyli: Leokadia Serafinowicz (Marcinek), Stanisław Ochmański i in. W dwóch ostatnich dekadach XX w. główne ośrodki lalkarskie to Wrocław (Wiesław Hejno) i Białystok (Krzysztof Rau), także za sprawą silnie rozwijającego się szkolnictwa lalkarskiego. Po 1989 pojawiły się lalkarskie przedsięwzięcia nieinstytucjonalne, wśród nich grupy niezależne, m.in. Teatr Wierszalin Piotra Tomaszuka i Tadeusza Słobodzianka, Teatr ¾ Zusno Raua, później Unia Teatr Niemożliwy, Walny-Teatr, Kompania Doomsday i in. Współczesne życie lalkarskie obejmuje przedstawienia dla dzieci (wśród nich nowy gatunek: teatr „najnajowy”, por. teatr dla dzieci), bogatą ofertę teatru lalek dla dorosłych, liczne festiwale lalkarskie, zbiory muzealne, specjalistyczne czasopisma lalkarskie (głównie istniejący od 1950 „Teatr Lalek”), rozwijający się nurt badań naukowych i działalności krytycznej.

Bibliografia

• Jurkowski, Henryk: Dzieje teatru lalek, t. 1–2, Lublin 2014;
• Waszkiel, Marek: Dzieje teatru lalek w Polsce (do roku 1945), Warszawa 1990;
• Waszkiel, Marek: Dzieje teatru lalek w Polsce (1944-2000), Warszawa 2012.