Hasła

Nurt poszukiwań teatralnych wyrosły z tradycji awangardy artystycznej XX w. (por. awangarda teatralna), charakteryzujący się radykalnym podejściem do podstawowych relacji wyznaczających konwencję teatralną w szerokim sensie tego terminu.

Zawarte w jego nazwie pojęcie „eksperyment“ narzuca skojarzenia z procedurami naukowymi, zaś przypisanie tego nurtu do awangardy zakłada dążenie jego twórców do uczestnictwa w procesie nieustannego postępu w sztuce. Termin kojarzony z określeniami: laboratorium teatralne, teatr marginesu, młodej inteligencji, uczestnictwa, alternatywny, nieoficjalny, niezależny, osobny, młody, otwarty, pozainstytucjonalny, poszukujący, offowy, studencki. Na Zachodzie, w tym zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, termin t. e. obejmuje działania teatrów należących zarówno do nurtu awangardy, jak i kontestacji oraz kontrkultury; w Polsce – grup teatru awangardowego (np. Teatr Osobny, Teatr Cricot 2, Teatr Laboratorium do etapu „teatru ubogiego“ włącznie), teatrów studenckich (potem teatrów alternatywnych), jak i dzieła eksperymentujących twórców z kręgu teatru głównego nurtu (m.in. Józef Szajna, Jerzy Grzegorzewski, Krystian Lupa, liczni wybitni artyści teatru lalek).

Eksperymenty tego nurtu rozciągają się na całej rozległej przestrzeni komunikacji między zespołem sceny a widownią, obejmując wszystkie jej elementy: 1) przestrzeń i miejsce prezentacji – wszystkie warianty teatru enwironmentalnego, aż po site specific theatre; 2) relacja teatr-literatura: radykalne opracowania dramatu lub adaptacji innych tekstów przez inscenizatora bądź dramaturga (w znaczeniu przypisanym tej funkcji przez tradycję niemiecką), kolaże scenariuszowe, wszystkie warianty „pisania na scenie; 3) sposób istnienia aktora: od postaci scenicznej złożonej z aktora i animowanego przezeń przedmiotu, przez żywego aktora podległego całkowicie reżyserskiej wizji (w obu przypadkach postaci sceniczne są na ogół elementem plastycznej kompozycji), aktora zdystansowanego intelektualnie wobec postaci, aż po aktora „grającego siebie“ i mówiącego własnym tekstem w ramach kreacji zbiorowej; 4) relacja aktor-widz: od widza kontemplującego rzeczywistość sceniczną, zmuszonego jednak do wyboru jej preferowanego przez siebie aktualnie fragmentu, przez widza zachęcanego, prowokowanego bądź przymuszanego do wzięcia czynnego udziału w akcji scenicznej, aż po seanse „wolnego teatru“, gdy widzowie nie tylko swobodnie działają w tym samym miejscu scenicznym co aktorzy, lecz także na równych z nimi prawach.

Pola działań t. e. oraz teatru kontestacji, kontrkultury, teatru alternatywnego, poszukującego nachodzą na siebie, jako że zespoły reprezentujące te nurty zawsze wybiegają poza tradycyjne sposoby komunikacji teatralnej. Różne są jednak ich cele – w t. e. najważniejsze są charakterystyczne dla awangardy poszukiwania formalne, a w ich ramach dążenie do rozszerzenia granic konwencji teatralnej; w wymienionych nurtach – tworzenie nowych rodzajów społecznej więzi, w którym to dziele radykalny eksperyment artystyczny jest tylko środkiem pomagającym w osiągnięciu głównego celu.

Bibliografia

• A.R. Akademia Ruchu, red. Tomasz Plata, Warszawa 2003;
• Akademia Ruchu. Miasto. Pole akcji. Autoprezentacja / City. The Field of Action. Self-presentation, Warszawa 2012;
• American Experimental Theatre Then and Now, „Performing Arts Journal”, Vol. II, Nr 2, 1977;
• Barba, Eugenio: Spalić dom. Rodowód reżysera, przeł. Anna Górka, Wrocław – Warszawa 2011;
• Blumenthal, Eileen; Joseph Chaikin: Exploring at the Boundaries of Theater, Cambridge, UK, 1984;
• Braun, Kazimierz: Druga Reforma Teatru?, Wrocław 1979;
• Champagne, Lenora: French Theatre Experiment Since 1968, Ann Arbor 1984;
• Jotterand, Franck: Nowy teatr amerykański, przeł. Zofia i Kazimierz Braunowie, Warszawa 1976;
• Lehmann, Hans-Thies, Teatr postdramatyczny, przeł. Dorota Sajewska, Małgorzata Sugiera, Kraków 2004;
• Morawiec, Elżbieta: Powidoki teatru, Kraków 1991;
• Morawiec, Elżbieta; Madeyski, Jerzy: Józef Szajna, Kraków 1974;
• Niziołek, Grzegorz: Sobowtór i utopia. Teatr Krystiana Lupy, Kraków 1997;
• Pasquier, Marie-Claire: Współczesny teatr amerykański, przeł. Elżbieta Radziwiłłowa, Warszawa 1987;
• Schechner, Richard: Six Axioms for Environmental Theatre, „The Drama Review” Vol. 12, Nr 3 (T 39), 1968;
• Théâtre et arts plastiques entre chiasmes et confluences, red. Eric Bonnet, Amos Fergombé, Edmond Nogacki, Valenciennes 2002.