Hasła

Sztuka widowiskowa o charakterze słownym, której tworzywo stanowią środki językowe, parajęzykowe i pozajęzykowe, synonim sztuki recytacji.

Sztuka żywego słowa stawia przed wykonawcą dwa główne cele: jak najwierniejsze odtworzenie napisanego utworu i stworzenie indywidualnej wartości artystycznej. Zasadza się na wydobyciu artystycznych możliwości z tekstu i z głosu. Sztuka żywego słowa wykorzystuje zarówno muzyczne, jak i plastyczne środki wyrazu. Czasem bliska jest deklamacji rozumianej jako ekspresyjne wygłaszanie tekstu ze szczególnym uwzględnieniem formalnej strony utworu, czasem mowie scenicznej zbliżonej do mowy potocznej.

Sztuka ta wymaga dobrze postawionego głosu (emisji głosu), prawidłowej dykcji oraz sprawnego posługiwania się środkami wyrazu takimi, jak: rytm, tempo, intonacja, barwa, modulacja, frazowanie, akcent, pauza logiczna, pauza artystyczna i inne. Odpowiednio dobierane środki uwzględniają zarówno formalną stronę tekstu, jego dźwiękowo-brzmieniowe walory, jak i pozaformalną, treściowo-ideową. Czasami ze względu na formę tekstu lub preferencje recytatora nacisk kładzie się na jedną ze stron. Do środków języka interpretacyjnego zalicza się zarówno słowo, jak i tzw. pozasłowie: postawa, wygląd i zachowanie artysty, mimika, gestyka, ruch oraz środki muzyczne, plastyczne, choreograficzne i scenograficzne. W sztuce żywego słowa można mówić o stylu wypowiedzi, o którym decyduje charakter wygłaszanego utworu, cechy psychiki recytatora, jego wrażliwość i wyobraźnia, sposób podawania słowa i środki ekspresji użyte do przekazania tekstu.

W drugiej połowie XVIII w. i w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. w Polsce sztukę żywego słowa dzielono na: deklamację – mówienie poezji oraz wygłaszanie – mówienie prozą zwłaszcza w oratorstwie. Na początku XX w. Juliusz Tenner wyodrębnił w sztuce żywego słowa deklamację i recytację. Według niego recytacja to wygłoszenie tekstu z zaangażowaniem, ale bez identyfikowania się z fikcyjnymi postaciami, w deklamacji „ja” artysty ustępuje miejsca „ja” fikcyjnemu. Deklamator – w przeciwieństwie do recytatora – mógł wykorzystywać gest (aż do połowy XX w. recytator nie mógł używać pozawerbalnych środków wyrazu). Obecnie, choć pozasłowie jest formalnie dopuszczane, to jednak na konkursach sztuki żywego słowa recytatorzy zdecydowanie częściej opierają się na samym słowie.

Nowe nurty powojennej poezji i wprowadzanie do repertuaru publicystyki spowodowało, że jak niegdyś deklamacja, tak termin recytacja stał się nieadekwatny. Zaczęto zastępować go „mówieniem” czy „mową artystyczną”.

Współcześnie terminy recytacja i mówienie artystyczne obowiązują równolegle. Sztuka żywego słowa przez jednych uznawana była za samodzielną dziedzinę sztuki, odrębną od aktorstwa (Danuta Michałowska), przez innych za działanie aktorskie, w którym element słowny zyskuje przewagę nad innymi elementami gry scenicznej (Zbigniew Zapasiewicz).

Bibliografia

• Kotlarczyk, Mieczysław: Sztuka żywego słowa. Dykcja, ekspresja, magia, Lublin 2010;
• Nowak-Wolna, Krystyna: Dzieje sztuki recytatorskiej w Polsce, Opole 1999;
• taż: W kręgu edukacji, teatru i sztuki żywego słowa. Studia i szkice, Opole 2005;
• Problematyka tekstu głosowo interpretowanego, red. Katarzyna Lange, Władysław Sawrycki, Paweł Tański, Toruń 2004;
• Śliwonik, Lech: O podstawowych problemach recytacji, „Tygodnik Kulturalny” 1967, nr 51;
• Zapasiewicz, Zbigniew: O teatrze, aktorstwie, recytacji, „Teatr Ludowy” 1969, nr 12.