Hasła

Jedna z podstawowych tendencji artystycznych, a zarazem zestaw strategii i konwencji, których celem i zadaniem jest naśladowanie istniejącej rzeczywistości, tak zewnętrznej, więc natury i kultury, obyczajów i relacji międzyludzkich, jak wewnętrznej, zatem ludzkiej psychiki.

Naśladowanie rzeczywistości od Platona i Arystotelesa stanowi fundament sztuki, nadając jej walor realistyczny w najogólniejszym znaczeniu, jako ponadhistoryczny wyraz światopoglądowej zasady odtwarzania świata. W znaczeniu historycznym r. odnosi się do sztuki europejskiej XIX w. i stanowi termin wieloznaczny i elastyczny, określający jedną z epok tego stulecia, prąd i styl, praktykę twórczą i kategorię interpretacyjną, sposób odbioru. Nazwa obejmowała różne techniki autorskie, ale także ogólniejsze zjawiska, typu mieszczańskiego realizmu tendencyjnego, krytycznego, psychologicznego, obyczajowego. Wszystkie te r. tworzyły własne odmiany dramatu i teatru, postulując obiektywne ujęcie powszednich wydarzeń, zwykłych ludzi i społecznego kontekstu ich działań. Autentyczność była podstawą scenicznej iluzji, kopiującej rzeczywiste przestrzenie przedstawianych wypadków, sposoby ich przeżywania; dążono do wiernego odtwarzania poglądów, języka i obyczajów, budując całościowy efekt realności, traktowany jako estetyczna dominanta przedstawienia.

W dramacie r. przejawiał się przede wszystkim w jego odmianie społeczno-obyczajowej, początkowo wykorzystującej konwencję sztuki dobrze skrojonej, później wypracowującej własne formy, co w efekcie doprowadziło do rozwoju naturalizmu. W sztuce aktorskiej r. sprawił, że porzucono deklamacyjność, co zaowocowało rozwojem psychologicznego aktorstwa charakterystycznego. R. przyczynił się także do stopniowych zmian w inscenizacji i do powstania nowocześnie pojmowanej reżyserii jako sztuki tworzenia spójnego i prawdopodobnego obrazu scenicznego.

W Polsce tendencje realistyczne w teatrze rozwijały się od lat czterdziestych XIX w. (w dramacie – Józef Korzeniowski; w aktorstwie – Ludwik Panczykowski), a dominowały na scenie po 1863, często w ścisłym związku z ideologią pozytywizmu. Najwybitniejszymi przedstawicielami tej fali r. w dramacie byli Michał Bałucki, Józef Bliziński, Józef Narzymski, zaś w sztuce aktorskiej Józef Rychter i Wincenty Rapacki. Najważniejszym przejawem i efektem r. teatralnego tego okresu była szkoła krakowska.

Bibliografia

• Auerbach, Erich: Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Zbigniew Żabicki, t. 1-2, Warszawa 1968;
• Borowski, Mateusz: W poszukiwaniu realności. Przemiany formy dramatycznej końca XX wieku a nowe mimesis, Kraków 2006;
• Melberg, Arne: Teorie mimesis. Repetycja, przeł. Jan Balbierz, Kraków 2002;
• Mitosek, Zofia: Mimesis, Warszawa 1997;
• Oblicza realizmu, red. Małgorzata Sugiera, Mateusz Borowski, Kraków 2007;
• Wokół problemów realizmu, przedmowa Andrzej Lam, Warszawa 1977.