Hasła

Dramatyczno-muzyczny gatunek sceniczny o proweniencji komicznej, wywodzący się z francuskiej opery komicznej i wodewilu o jarmarcznym rodowodzie, których cechą charakterystyczną – przejętą przez operetkę – były mówione dialogi przeplatane muzyką, piosenkami i arietkami (chansons, ariettes).

Operetka stanowi kwintesencję operowej sztuki komicznej. Jest z jednej strony na wskroś przesiąknięta wyrafinowaną sztucznością i teatralnym przerysowaniem, z drugiej zaś odwołuje się do konwencji realistycznych i realistyczno-fantastycznych, zakładających linearny typ fabuły jako wyjściowy pretekst do budowania dramaturgii spektaklu. Celem podstawowym operetki jest dostarczenie widzom przyjemności i rozrywki, co nie umniejsza jej możliwości i potencjału jako sztuki komentującej zdarzenia społeczno-polityczne, wielkie antyczne tematy bądź odnoszącej się do konkretnych zdarzeń i sytuacji świata realnego. Operetka w wyrafinowany sposób przefiltrowuje i wydobywa z nich komiczną esencję, nierzadko w sposób parodystyczny i groteskowy ujawniając ironiczny dystans do rzeczywistości.

Operetka paryska, wiedeńska i węgierska

Operetka powstała w drugiej połowie XIX w., najpierw w środowisku paryskim. Początkowo były to jednoaktowe tzw. folies concertantes Florimonda Hervé’ego (1854), od 1855 Jacquesa Offenbacha bouffes parisiens (musiquettes, opérettes), a następnie wieloaktowe opery komiczne nazywane opéras bouffes. Wyróżnikiem operetki, poza komediową strukturą fabuły, są popularne chansons oraz sceny modnych tańców (kankan, walc, polka, galop), dlatego często w układzie akcji pojawia się scena balu.

Oprócz najbardziej popularnej linii paryskiej tego gatunku, dla której reprezentatywna była twórczość J. Offenbacha (Orfeusz w piekle, 1858; Piękna Helena, 1864; Życie paryskie, 1866), wskazać można jej dziewiętnastowieczną odmianę wiedeńską, wywodzącą się z tradycji singspielu i francuskiej opéra comique. Dominuje w niej komediowy charakter z elementami burleski, nastrojowości i sentymentalizmu. Jej twórcy to m.in. Franz von Suppè, (Piękna Galatea, wg wzorców Offenbacha, 1865), Johann Strauss syn (Zemsta nietoperza, 1874; Noc w Wenecji, 1883; Baron cygański, 1885), Karl Millöcker (Student żebrak, 1882; Gasparone, 1884), Karl Zeller (Ptasznik z Tyrolu, 1891).

Osobną tradycję wykształciła również operetka węgierska (Ferenc Lehár, Wesoła wdówka, 1905; Imre Kálmán, Księżniczka czardasza, 1915; Hrabina Marica, 1924). W XX w. operetki cieszyły się wielką popularnością w całej Europie, szybko zyskały sławę na kontynencie amerykańskim, przyczyniając się do rozwoju amerykańskiego teatru muzycznego i do narodzin musicalu. Do dziś święcą triumfy w repertuarach teatralnych na całym świecie, a ich żywotność i popularność wypływa zarówno z walorów muzycznych, jak i dramaturgicznych przedstawień. Niemałe znaczenie odgrywa w nich również bogata warstwa scenograficzna i choreograficzna, stanowiąca bardzo ważną część tego wyrafinowanego widowiska dramatyczno-muzycznego.

Operetka w Polsce

W teatrze polskim zainteresowanie operetką można zauważyć w drugiej połowie XIX w. Co prawda oryginalna twórczość nie była zbyt obfita, jednak bardzo szybko pojawiły się w Polsce adaptacje i przekłady operetek francuskich i niemieckich (w 1862 wystawiono Orfeusza w piekle, w 1868 Piękną Helenę, w 1871 Życie paryskie). Polskie adaptacje zawierały często aluzje do aktualnej sytuacji społeczno-politycznej. Operetki pisali także polscy kompozytorzy, m.in. Wincenty Rapacki syn – aktor śpiewak, tłumacz i adaptator, który przełożył libretta 72 operetek (Chwila szczęścia, 1914), Ludomir Różycki (Lili chce śpiewać, 1933), a także Karol Szymanowski (Loteria na mężów, czyli Narzeczony nr 63, 1909, jedynie wykonanie radiowe).

W okresie międzywojennym przeważały przedstawienia wzorowane na paryskich sztukach bulwarowych i amerykańskich musicalach, m.in. Zygmunta Wiehlera Gwiazda Kaukazu (1921), Aleksandra Wilińskiego Kaprys milionerki (1922), Aleksandra Piotrowskiego Książę z mansardy (1921). Warto wspomnieć również o Żołnierzu królowej Madagaskaru (1937) Juliana Tuwima i Tadeusza Sygietyńskiego, dziele utrzymanym raczej w konwencji wodewilu niż operetki (brak w nim całościowej instrumentacji) oraz o wystawionej w sierpniu 1939 Pannie Wodnej Jerzego Lawiny-Świętochowskiego, wznawianej po wojnie z nowym librettem.

Bibliografia

• Grun, Bernard: Dzieje operetki, Kraków 1974;
• Kracauer, Siegfried: Jacques Offenbach i Paryż jego czasów, przeł. Andrzej Sąpoliński Warszawa 1992;
• Haslmayr, Harald: Operette [hasło], [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenwart: allgemeine Enzyklopädie der Musik, red. Ludwig Finscher, t. 7, Kassel – Stuttgart 2001;
• Lamb, Andrew, Operetta [hasło], [w:] The New Grove Dictionary of Musik and Musicians, red. Stanley Sadie, t. 13, London 1980;
• Franke, Reiner: Offenbach und die Schauplätze seines Musiktheaters, Laaber 1999;
• Geraths, Armin; Schmidt, Christian Martin; Bering, Rüdiger (red.): Musical: das unterhaltende Genre, Laaber 2002.