Autor: Piotr Morawski
misterium
(ang. mystery play, fr. mystère, niem. Mysterienspiel)
Termin określający średniowieczny wernakularny gatunek widowiskowy związany ze świecką kulturą miejską. Misteria organizowane były głównie przez świeckie bractwa religijne oraz cechy rzemieślnicze w przestrzeni miasta (zazwyczaj na rynku). Tematyka misteriów dotyczyła wydarzeń biblijnych lub znanych z żywotów świętych (określanych czasem jako mirakle).
Trwające nieraz wiele dni misteria oparte były na autorskich tekstach pisanych w językach narodowych, co według niektórych badaczy wskazuje na ich silne związki z rozwojem literatury. Miały jednak także bogatą oprawę widowiskową (efekty specjalne, pirotechnika, kostiumy i dekoracje), co czyniło z nich niezależne od literatury widowisko. Akcja poszczególnych epizodów mogła rozgrywać się w różnych miejscach rynku albo sceny (scena symultaniczna), lub na objeżdżających miasto wozach.
Rozwój misteriów wiąże się z rozkwitem kultury miejskiej i pobożności świeckiej na zachodzie Europy w XIII w. Apogeum kultury misteryjnej przypada na XV i XVI w.; jej kres położyła reformacja oraz reforma Kościoła katolickiego po Soborze Trydenckim, piętnując w misteriach obsceniczny humor, wulgarność i brutalność.
W Polsce jedynym zachowanym zabytkiem jest misterium rezurekcyjne Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (ok. 1570). W XVII w. ukształtował się specyficzny gatunek zwany neomisterium.
Średniowieczni autorzy w zasadzie nie używali na określenie tego typu widowisk terminu misterium. Zamiast niego w tekstach znaleźć można określenia ludus, play, jeu czy Spiel (gra). Termin misterium na ogólne określenie gatunku widowiskowego pojawia się w XIX w. Słowo wywodzono od łac. mysterium (tajemnica) albo od ministerium (cech). Najwcześniejsze użycie słowa mysterie w 1402 dotyczyło właśnie określenia paryskiej konfraterni.
Bibliografia
- Accarie, Maurice: Teatr religijny i teatr świecki w średniowieczu. Próba klasyfikacji, przeł. Joanna Teklik, [w:] Zwierciadło świata. Średniowieczny teatr francuski, red. Anna Loba, przeł. Michał Bajer i in., Gdańsk 2006;
- Dąbrówka, Andrzej: Teatr i sacrum w średniowieczu. Religia – cywilizacja – estetyka, Wrocław 2001;
- Lewański, Julian: Misterium, Wrocław 1969;
- Lewański, Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981.
