Hasła

Dramat lub przedstawienie o charakterze autorefleksyjnym, w którego ukształtowaniu odzwierciedla się problematyka teatru. Wymiar metateatralny może być zaprojektowany przez dramatopisarza w strukturze tekstu albo nadbudowany przez reżysera w procesie inscenizacji. W rezultacie znaczenie ulega rozdwojeniu – z odniesienia do tego, co zewnętrzne, przesuwa się na poziom autoreferencji: komentarza na temat procesu czy sposobu tworzenia teatru.

Źródłem metateatru jest teatralność jako nieodłączna cecha ludzkiego życia (utrwalona w metaforze teatru świata) oraz teatralność w ścisłym rozumieniu – kategoria przypisana wszelkiej reprezentacji teatralnej, która dzięki odpowiednim technikom zostaje ujawniona, stając się przedmiotem wypowiedzi „drugiego stopnia”. Różnie w związku z tym rozpoznawane są zjawiska, do jakich odnosi się pojęcie metateatru i jego zakres.

W ujęciu Lionela Abela, który wprowadził ten termin, metateatru to zwiastun końca tragedii – forma obiektywizacji samoświadomości wypierającej działanie (William Shakespeare, Pedro Calderón de la Barca), w istocie więc synonim dramatu europejskiego epoki nowożytnej. Richard Hornby każdy dramat uważa za wypowiedź w pewnym sensie „meta” ze względu na wielorakie odwołania do systemów kultury i wyodrębnia pięć specyficznych typów metateatru: teatr w teatrze, ceremonię w sztuce, rolę odgrywaną wewnątrz roli, nawiązania do literatury oraz autorefleksję.

Klasyfikacja Sławomira Świontka, przyjmująca za podstawę funkcjonowanie dwóch obiegów komunikacyjnych w dramacie / teatrze – wewnętrznego i zewnętrznego – obejmuje trzy rodzaje przejawiania się metateatralności: 1. oznaki zmiany adresata wypowiedzi „z fikcyjnego (postać) na wirtualnego (odbiorca zapisu dialogowego) lub rzeczywistego (widz w teatrze)” [Świontek 1999: 148], tzn. wyjawienie relacji scena–widownia; 2. refleksję nad sztuką teatru zawartą w dialogu dramatycznym, czyli dyskurs o tematyce teatralnej; 3. sfabularyzowanie sytuacji teatralnej w wyniku zastosowania konstrukcji teatru w teatrze.

Metateatr jest swoistą postacią autotematyzmu, wyrażającego się w formie zwerbalizowanej bądź w konstrukcji dramatu / przedstawienia, zazwyczaj w obu jednocześnie. W zależności od zmieniających się w ciągu wieków funkcji i typowych technik stanowi wypowiedź o naturze teatru (i świata), odsłania i pomaga zrozumieć mechanizmy działania teatru, ponieważ – jak inne odmiany metasztuki – przenosi uwagę odbiorcy ze świata przedstawionego na strategie służące jego kreacji: cele, konwencje artystyczne i metody budowania dzieła. W dramacie do charakterystycznych rozwiązań konstrukcyjnych należą: teatralizacja rzeczywistości przedstawionej – świat dramatu skonstruowany na podobieństwo quasi-spektaklu (W małym dworku Stanisława Ignacego Witkiewicza, Końcówka Samuela Becketta) albo odgrywanie roli wewnątrz roli (Wieczór Trzech Króli Williama Shakespeare’a, Henryk IV Luigiego Pirandella, Tutam Bogusława Schaeffera), rama metateatralna (prolog, epilog), bezpośrednie zwroty do publiczności, wprowadzenie postaci pośrednika prezentującego zdarzenia i komentatora (chór, posłaniec, narrator). Wskazując na fikcjonalny status ukazanego świata, rozwiązania takie mają skłaniać do refleksji nad regułami odbioru sztuki; chętnie sięgał po nie zwłaszcza teatr elżbietański, komedia dell’arte, teatr epicki Bertolta Brechta.

W dramaturgii polskiej zainteresowanie metateatrem jako środkiem wyrazu myślenia o świecie i człowieku wyraźnie unaocznia twórczość romantyków (dramatyzacja rytuału w Dziadach Adama Mickiewicza, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid). Rewelacyjną koncepcję artystyczną przyniosło Wyzwolenie, którego akcję w całości umieścił Stanisław Wyspiański w teatrze – na scenie Teatru Miejskiego w Krakowie. Później tego rodzaju zabiegi, będące narzędziem ilustracji swoistej filozofii człowieka, różnorako wykorzystywali Witkacy i Witold Gombrowicz. Współcześnie tworzą one bogaty repertuar szeroko stosowanych form konstrukcji tekstu dramatycznego, które rozwijają w swoich sztukach Tadeusz Różewicz, Marian Pankowski, Ireneusz Iredyński, Janusz Głowacki, Tadeusz Słobodzianek, Michał Walczak, Małgorzata Sikorska-Miszczuk, Zyta Rudzka, w wyjątkowym stopniu i odrębnym charakterze – Bogusław Schaeffer.

We współczesnej praktyce scenicznej metateatralność wiąże się z eksponowaniem procesu tworzenia / odgrywania tu i teraz spektaklu oraz stosunku twórców do wystawianego tekstu – w inscenizacji i grze aktorskiej, z braniem w nawias własnych działań, z intensyfikacją efektu teatralności i / lub dystansu. Na różne sposoby przejawia się w teatrze Roberta Wilsona, Richarda Foremana, Elisabeth LeCompte, Roberta Lepage’a, Piny Bausch, w spektaklach Tadeusza Kantora, Jerzego Grotowskiego, Jerzego Grzegorzewskiego, Krystiana Lupy, Krzysztofa Warlikowskiego.

Bibliografia

• Abel, Lionel: Metatheatre. A New View of Dramatic Form, New York 1963;
• Burzyńska, Anna R.: Mechanika cudu. Strategie metateatralne w polskiej dramaturgii awangardowej, Kraków 2005;
• Hornby, Richard: Drama, Metadrama, and Perception, Lewisburg 1986;
• Hubert, Judd D.: Metatheatre – the Example of Shakespeare, Lincoln 1991;
• Ruta-Rutkowska, Krystyna: Polska tradycja metadramatu. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2012;
• Schlueter, June: Metafictional Characters in Modern Drama, New York 1979;
• Świontek, Sławomir: Dialog, dramat, metateatr. Z problemów teorii tekstu dramatycznego, Warszawa 1999.