Autorzy

Jean-Paul Charles Aymard Sartre (ur. 21 czerwca 1905, Paryż, Francja – zm. 15 kwietnia 1980, Paryż, Francja)

Powieściopisarz, dramaturg, eseista i filozof.

Pochodził z szanowanej rodziny alzackiej. Największy wpływ na jego wychowanie miał dziadek ze strony matki, Charles Schweitzer – filolog-germanista, profesor i założyciel paryskiego Instytutu Języka Współczesnego. Wypisał on wnuka ze szkoły podstawowej i zapewnił mu najlepszych domowych nauczycieli. W 1917 roku po ponownym zamążpójściu matki, Jean-Paul Sartre wyjechał z Paryża do La Rochelle, by po trzech latach wrócić do stolicy i rozpocząć naukę – najpierw w elitarnym liceum, następnie w École Normale Supérieure, gdzie poznał przyszłą towarzyszkę życia, pisarkę Simone de Beauvoir. W 1929 roku uzyskał tytuł magistra filozofii. Następnie odbył służbę wojskową w jednostkach meteorologicznych, po ukończeniu której został nauczycielem filozofii w liceach prowincjonalnych w Hawrze i w Laon. W latach 1933–34 odbył roczny staż w Instytucie Francuskim w Berlinie, gdzie zgłębił teorie niemieckich filozofów, Edmunda Husserla i Martina Heideggera, dzięki czemu stworzył zręby swojego przyszłego systemu filozoficznego.

W 1937 roku powrócił do Paryża już jako autor dwóch wydanych rok wcześniej prac – Transcendencja Ego, zarys opisu fenomenologicznego i Wyobraźnia – jednakże sławę zdobył dzięki opublikowanej w 1938 roku, najbardziej udanej w jego dorobku, powieści Mdłości. Została ona uznana za pierwsze dzieło literackiego egzystencjalizmu i – podobnie jak większość beletrystycznych utworów Sartre’a – ilustrowała oraz komentowała tezy filozoficzne autora. Wyłożył je w takich rozprawach jak: Zarys teorii uczuć (1939) czy Świat urojony. Psychologia fenomenologiczna wyobraźni (1940), a przede wszystkim Byt i nicość. Zarys ontologii fenomenologicznej (1943), która stała się niemal biblią całego pokolenia francuskich intelektualistów. Filozofia Sartre’a opierała się na założeniu, że egzystencja wyprzedza esencję, to znaczy, że człowiek na początku j e s t, a dopiero potem jest kimś lub czymś.

Jeszcze przed wojną wielką popularnością cieszył się zbiór opowiadań zatytułowany Mur (1939). Kiedy Hitler zaatakował Francję, Sartre – nie zmobilizowany do jednostek bojowych z powodu słabego wzroku – służył w korpusie meteorologicznym. Dostał się do niewoli i po kilku miesiącach spędzonych w obozie jenieckim powrócił do Paryża, gdzie był nauczycielem, między innymi w liceum Condorcet. Wówczas nawiązał bliską znajomość z Albertem Camusem, który przekonał go do pisania tekstów dla podziemnego dziennika „Le Combat”. Oprócz Bytu i nicości Sartre napisał podczas wojny dwie sztuki: Muchy (1943) oraz Przy drzwiach zamkniętych (1944), które odniosły ogromny sukces. Muchy, będące swobodną przeróbką greckiego mitu o Orestesie, zostały przez władze niemieckie oficjalnie zakazane.

Kiedy skończyła się II wojna światowa, Sartre uważany był powszechnie za duchowego przywódcę francuskich egzystencjalistów – kierunku, który wypełnił powstałą po II wojnie światowej pustkę ideową. Główne zarysy tego nurtu przedstawił w pracy Egzystencjalizm jest humanizmem (1946), a na co dzień dyskutował o nich w kawiarni Deux Magots przy Saint-Germain-des-Prés, która stała się mekką francuskich intelektualistów. W 1944 roku założył i stanął na czele miesięcznika literackiego „Les Temps Modernes”, który skupił komunizującą lewicę i prezentował marksistowski punkt widzenia.

Pierwsze dziesięciolecie powojenne to okres największej aktywności twórczej Sartre’a, który odniósł wielkie sukcesy zwłaszcza jako dramaturg. Przy pełnej widowni wystawiano w Paryżu jego sztuki, między innymi Umarłych bez pogrzebu (1946), Ladacznicę z zasadami (1946), Brudne ręce (1948), Diabła i Pana Boga (1951), adaptację dramatu Aleksandra Dumasa – Kean (1954) oraz Niekrasowa (1956). W dramatach Sartre’a centralnym problemem jest „życie jako teatr”, czyli komedia, którą człowiek odgrywa wobec innych. Było to ilustracją twierdzenia Sartre’a, że istniejemy tylko przez innych: jesteśmy tacy, jakimi nas widzą.

Szerszą publiczność filozof zdobył jako scenarzysta filmu Czarownice z Salem, ale bardziej wybredną zainteresował swoimi szkicami o pisarzach i filozofach, zawartymi w trzech tomach Sytuacji (1947, 1948, 1949) oraz w dwóch studiach biograficznych: Baudelaire (1947) oraz Święty Genet, aktor i męczennik (1952). Wykorzystał do analizy dzieł twórców nie tylko zdobycze psychoanalizy, lecz również własne kategorie ontologiczne, zawarte wcześniej w Bycie i nicości. Tego typu metodę – z ujmowaniem zjawisk w sposób fenomenologiczny – zastosował również w głośnych Rozważaniach nad kwestią żydowską (1948). Gorzej wypadły próby ponowienia powieściopisarskiej działalności Sartre’a. W odróżnieniu od dramatów, gdzie ilustrował tezy filozoficzne na przykładzie jednostek i postaw indywidualnych, w powieści pragnął on w sposób epicki przedstawić losy wielkich zbiorowości. Taki mu przyświecał cel, gdy przystępował do pracy nad niedokończoną tetralogią Drogi wolności, w której zastosował symultaniczną technikę narracyjną. Ukazały się tylko trzy tomy tego cyklu: Wiek męski (1945), Zwłoka (1945) i Rozpacz (1949); praca nad czwartą częścią – Ostatnią szansą – została przez autora zarzucona.

Począwszy od lat pięćdziesiątych filozofia, psychologia i literatura ustąpiły w życiu pisarza miejsca polityce. Sartre zerwał z Camusem po opublikowaniu przez niego w 1951 roku Człowieka zbuntowanego, w którym znalazło się oskarżenie systemu komunistycznego o masowe zbrodnie. W głośnej polemice z Camusem Sartre stwierdził, że jeśli nawet łagry sowieckie są prawdą, to obowiązkiem humanistów jest o nich milczeć, aby nie odbierać nadziei francuskim masom komunistycznym i nie siać zwątpienia w czystych robotniczych sercach. Filozof usprawiedliwiał również użycie przez władze komunistyczne terroru, a wszelkie próby zapobieżenia rewolucji proletariackiej nazywał zdradą ideałów humanizmu. Jego zachwytu nad ustrojem realnego socjalizmu nie zmniejszyła nawet interwencja wojskowa ZSRR na Węgrzech w 1956 roku. Sartre był oburzony na Chruszczowa za ujawnienie podczas XX Zjazdu KPZR zbrodni stalinowskich i z czasem swoje sympatie przelał na inne państwa: Chiny Mao Tse Tunga i Kubę Fidela Castro. Zabierał głos prawie we wszystkich sprawach: przeciw francuskiej obecności w Algierii (poświęcił temu w 1960 roku sztukę Więźniowie z Altony, w której stawiał znak równości między francuskimi kolonistami a hitlerowcami), przeciw interwencji USA w Wietnamie, w końcu przeciw „wszystkiemu”, kiedy w 1968 roku uczestniczył w demonstracjach studenckich w Paryżu.

W 1960 roku Sartre napisał Krytykę dialektycznego rozumu, w której starał się stworzyć syntezę egzystencjalizmu z marksizmem. Cztery lata później opublikował powieść autobiograficzną Słowa, w której wystąpił przeciw literaturze opartej na kryteriach estetycznych i głosił konieczność literatury zaangażowanej politycznie oraz społecznie. W tym samym roku przyznana została mu literacka Nagroda Nobla za „bogatą w idee, przesiąkniętą duchem wolności i poszukiwaniami prawdy twórczość, mającą ogromny wpływ na nasze czasy”. Filozof odmówił jej przyjęcia, twierdząc, że nie uznawał nigdy żadnych wyróżnień. Jego zdaniem mogłoby to mu tylko zaszkodzić w radykalnej działalności. Pod koniec życia, kiedy zrozumiał, że nie może liczyć na wybuch rewolucji w Europie, wzywał do walki wszystkich poniżonych w krajach Trzeciego Świata.

Lata siedemdziesiąte spędził w zupełnej izolacji, na skutek obojętności środowisk intelektualistów i choroby oczu, która uczyniła go niemal ślepym. Interwencja wojskowa Układu Warszawskiego w 1968 roku w Czechosłowacji oraz twórczość Aleksandra Sołżenicyna kazały komunizującej inteligencji francuskiej zrewidować swój stosunek do marksizmu, któremu Sartre jednakże pozostał do końca wierny. Kiedy zmarł, w jego nekrologu w gazecie „Le Monde” znalazło się stwierdzenie: „ani jeden francuski intelektualista XX wieku, ani laureat Nagrody Nobla nie wywarł tak głębokiego, długo trwającego i wszechobejmującego wpływu, jak Sartre”.