Autorzy

właśc. Srzednicki,
ur. 4 lutego 1889 Mohylów Podolski – zm. 17 stycznia 1937 Los Angeles

reżyser, aktor, scenograf, pisarz, nauczyciel sztuki aktorskiej.

Dotąd nie było w obiegu naukowym żadnych dokumentów osobistych (np. metryki, akt stanu cywilnego rodziców, świadectw szkolnych) jednoznacznie ustalających datę i miejsce urodzin Bolesławskiego. Podczas ostatnich badań udało się dotrzeć do wielu z nich, co powoduje, iż konieczna jest gruntowna zmiana zarówno w tym haśle ETP, jak i w innych zapisach tyczących biografii reżysera.

Oryginał metryki odnaleziony w Państwowym Archiwum w Winnicy (Ukraina) przekonująco stanowi, iż artysta urodził się 4 lutego 1889 roku w Mohylowie Podolskim i trzy dni później został ochrzczony w tamtejszym kościele katolickim (Mohylów to miasto na Ukrainie, przy granicy z dzisiejszą Republiką Mołdawii, wówczas Cesarstwo Rosyjskie; dwa odnalezione wcześniej w zbiorach amerykańskich odpisy metryki wiernie odwzorowują brzmienie oryginału). Wcześniejsze przypuszczenia, że Bolesławski urodził się w mazowieckiej Dębowej Górze należy uznać za błędne.

W różnych publikacjach autorzy podają – bez odwołania się do jakichkolwiek źródeł – iż Bolesławski miał dwa imiona: Bolesław Ryszard. Nie potwierdzają tego jednak żadne dokumenty ujawnione dawniej bądź podczas ostatnio przeprowadzonych badań. Wiadomo natomiast, iż Ryszard miał rodzeństwo (prawdopodobnie brata), jako że nekrolog zmarłego w roku 1903 ojca Walentego podpisany został przez żonę i dzieci. Brat Ryszarda umarł zapewne młodo, bowiem nekrolog Klotyldy z Krajewskich Pomian-Srzednickiej zmarłej w r. 1913 mówi o synu w liczbie pojedynczej.

Po śmierci ojca Ryszard mieszkał z matką w Odessie i tam uczęszczał do szkół. Szkołę realną ukończył w roku 1906 zyskując prawo wstępu na specjalne uczelnie wyższe. W odeskim klubie polskim brał udział w amatorskich przedstawieniach teatralnych, a następnie występował w rosyjskim zespole wędrownym, m.in. w Samarze. Grał m.in. Mistrza Henryka (Dzwon zatopiony Hauptmanna) i Erosa (Eros i Psyche Żuławskiego).

W roku 1908 (w rosyjskich publikacjach podaje się także datę 1906, której raczej nie da się pogodzić z datą ukończenia szkoły i z późniejszymi występami na scenach prowincjonalnych) przyjęto go do Moskiewskiego Teatru Artystycznego (MChT). Barwna opinia, iż trafił do Moskwy dzięki Konstantemu Stanisławskiemu, który widział go podczas odeskiego spektaklu amatorskiego, nie znajduje potwierdzenia ani we własnych zapisach Bolesławskiego, ani w źródłach odnotowujących podróże Stanisławskiego po południowej Rosji.

W roku 1909 Bolesławski odniósł w Teatrze Artystycznym duży sukces w roli Bielajewa (Miesiąc na wsi Turgieniewa), a w 1910 w roli Lowki (Miserere Juszkiewicza). W premierowych obsadach grał m.in. Wróblewskiego (Bracia Karamazow według Dostojewskiego, 1910), Oficera (Żywy trup Tołstoja, 1911), Laertesa w Craigowskiej inscenizacji Hamleta Shakespeare’a (1911), Asłaka (Peer Gynt Ibsena, 1912), Alcydasa (Małżeństwo z musu Molière’a, 1913), Fabrycja (Mirandolina Goldoniego, 1914), Baranowskiego (Jesienne skrzypce Surguczewa, 1915).

Występował również w tzw. wprowadzeniach (obejmował role po poprzednim wykonawcy) w wielu innych spektaklach ówczesnego repertuaru MChT, m.in. w Trzech siostrach Czechowa, Carze Fiodorze Tołstoja, Mikołaju Stawroginie (adaptacja Biesów Dostojewskiego). Uczestniczył z powodzeniem w kapustnikach, tj. wieczorach kabaretowych MChT, których spiritus movens był inny członek zespołu Teatru Artystycznego Nikita Baliew (z wieczorów tych narodził się kabaret Baliewa Nietoperz). W maju 1912 podczas gościnnych występów MChT w Warszawie Bolesławski grał m.in. rolę Bielajewa, zyskując wysoką ocenę krytyków, w tym Kazimierza Ehrenberga.

W 1912 roku, po stworzeniu I Studia MChT, Bolesławski rozpoczął tam intensywną pracę. Działalność inscenizacyjną Studia inaugurowała wystawiona z jego inicjatywy i w jego reżyserii Nadzieja Heijermansa (1913), która pozostała w repertuarze I Studia, a potem MChAT 2 przez dwadzieścia sezonów. W następnym roku wyreżyserował Wędrowne kaleki Wolkensztejna (1914). Jako aktor w I Studio grał w Wachtangowowskich inscenizacjach Święta pokoju Hauptmanna (Wilhelma, 1913) i Powodzi Henninga Bergera (od 1917), w Córce Joria D’Annunzia (od 1919) oraz w pokazywanych w siedzibie Nietoperza innych spektaklach Studia (1918/1919). W Studio i w MChT uczestniczył w próbach oraz zajęciach Stanisławskiego poznając w ten sposób tworzący się „System” z pierwszej ręki i obserwując jego ewolucję.

W 1914 roku debiutował jako aktor filmowy. Grał w co najmniej 10 filmach rosyjskich, m.in. w Mimo żizni (Мимо жизни) i w Tańcu wampira (Танец вампира) w reżyserii Jakowa A. Protazanowa, w Podwigie kazaka Kuźmy Kriuczkowa (Подвиг казака Кузьмы Крючкова), w Carie Iwanie Groznym (Царь Иван Васильевич Грозный) (rola tytułowa: Fiodor Szalapin), w Domikie na Wołgie (Домик на Волге) (reż. W. Starewicz).  Po rewolucjach 1917 roku występował w propagandowych Chlebie (Хлеб) (współreżyserował ten obraz z Borysem Suszkiewiczem) i Diewianosto szest’ (Девяносто шесть) (1919; ten ostatni to film łączący zdjęcia dokumentalne z aktorskimi przedstawiający szkolenie wojskowe moskiewskich robotników – w pewien sposób z Bolesławskim „grał” tu Włodzimierz Lenin).

W 1915 powstały w Rosji pierwsze filmy reżyserowane przez Bolesławskiego: Tri wstreczi (Три встречи) (tu do jednej z ról zaangażował przebywającego wówczas w głębi Rosji Juliusza Osterwę) i Ty jeszczo nie umiejesz lubit’ (Ты еще не умеешь любить), a od 1917 dalsze: Nie razum a strasti prawiat mirom (Не разум, а страсть правят миром) i wspomniany Chleb.

Od roku 1915 Bolesławski służył w carskiej armii i brał udział w walkach I wojny światowej. Po ukończeniu kursu oficerskiego w szkole kawaleryjskiej w Twerze został przyjęty do istniejącego w armii carskiej dywizjonu polskich ułanów (późniejsza nazwa: Pułk Ułanów Polskich; w niepodległej Polsce: I Pułk Ułanów Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego), w którym objął dowództwo szwadronu. W 1917 wyjechał do Moskwy i powrócił do I Studia MChT, gdzie prowadził próby Balladyny Słowackiego, a także zagrał sir Tobiasza w Wieczorze Trzech Króli Shakespeare’a. Reżyserował poza tym w moskiewskim Teatrze Ludowym (1918) oraz w piotrogrodzkim Wielkim Teatrze Dramatycznym (1919; w kierownictwie tego zespołu był m.in. Aleksander Błok). W okresie tym Bolesławski wyraźnie odchodził od realizmu scenicznego w stronę teatru romantycznego z ducha i monumentalnego w formie. Po powrocie z armii podjął też na nowo pracę w filmie.

Na początku 1919 Stanisławski nie zgodził się na przygotowywaną przez Bolesławskiego premierę Balladyny, uznając ją za przedstawienie niedojrzałe. Spowodowało to rozgoryczenie i pretensje reżysera. Próby – z udziałem Bolesławskiego – wznowiono na jesieni pod kierunkiem Stanisławskiego. Premiera odbyła się 16 lutego 1920, już po wyjeździe Bolesławskiego z Moskwy (14 stycznia 1920?), ale na afiszu widniało jego nazwisko jako reżysera.

Po przedostaniu się do Polski rozpoczął w kwietniu 1920 pracę w Teatrze Wielkim w Poznaniu, gdzie wystawił Powódź Henninga Bergera we własnym tłumaczeniu (10 maja 1920). Spektakl (z repertuaru I Studia) został przyjęty z dużym uznaniem przez krytykę, a tłumaczenie Bolesławskiego było używane przez polskie teatry oraz telewizję aż po lata siedemdziesiąte XX wieku.

Bolesławski nie wszedł do zespołu Reduty, chociaż znał Juliusza Osterwę jeszcze z Rosji, przyjął natomiast propozycję Arnolda Szyfmana wyreżyserowania jednego przedstawienia w warszawskim Teatrze Polskim, później zaś został tam zaangażowany jako reżyser i aktor.

Reżyserował tu Mieszczanina szlachcicem Molière’a (15 czerwca 1920) w układzie scenicznym swoim i Leona Schillera, ze scenografią Wincentego Drabika; wraz z Schillerem napisał scenariusz zamykającej przedstawienie pantomimy muzycznej Mandragora skomponowanej przez Karola Szymanowskiego. Przedstawienie to uważa się za jedną z najwybitniejszych inscenizacji Molière’a w Polsce.

Następnie Bolesławski reżyserował w Teatrze Polskim: Romantycznych Rostanda (1920, grał fatalnie rolę Straforela), Miłosierdzie Rostworowskiego (1920, grał rolę Reżysera; krytyka odnotowała świetne prowadzenie aktorów, m.in. Stefana Jaracza, oraz przejmujące sceny masowe), Ruy Blasa Hugo (1921). W Teatrze Małym reżyserował Powódź (1920, grał rolę O’Nalla), Klaudiusza Tarkingtona (1920) oraz Kiki Picarda (1921). „Leon Schiller sądził jednak, że plon działalności teatralnej Bolesławskiego w Polsce «nie kończył się na paru wybornych premierach i niezwykle interesujących, pedagogicznie wartościowych próbach». Trwalszy ślad zostawiły być może toczone z nim «rozmowy i dyskusje na temat gry zespołowej, zespołowego stylu reżyserii, organizacji teatru zespołowego o poważniejszych zadaniach społeczno-kulturalnych»” [Timoszewicz 1973, s. 53].

W warszawskim „Świecie” Bolesławski opublikował artykuł Losy teatru Stanisławskiego w Republice Sowietów, z którego polski czytelnik po raz pierwszy mógł szerzej poznać zasady sztuki uprawianej w MChT oraz założenia „Systemu”. Nauczał w jednej z warszawskich szkół aktorskich, zaprzyjaźnił się ze Skamandrytami i uczestniczył jako recytator w ich turnieju poetyckim. Ubiegał się bez powodzenia o dyrekcje teatrów w Łodzi i we Lwowie (tu: wspólnie z Schillerem). Podjął także działalność filmową.

Podczas wojny 1920 roku ochotniczo zgłosił się do wojska (uznano jego stopień oficerski z armii carskiej), jednak nie trafił na front, gdyż został odkomenderowany do pracy w propagandzie wojskowej. Na zlecenie Ministerstwa Spraw Wojskowych nakręcił co najmniej jeden film: Nawrócenie Pawła i Gawła (1920). Po zakończeniu walk zrealizował dwa większe filmy fabularne, współpracując z wytwórniami Sfinks i Orientfilm (Bohaterstwo polskiego skauta, 1920, i dwuczęściowy Cud nad Wisłą, 1921), w których wystąpiła czołówka polskich aktorów: Stefan Jaracz, Wincenty Rapacki, Honorata Leszczyńska, Kazimierz Junosza-Stępowski, Władysław Grabowski, Jerzy Leszczyński oraz rozpoczynająca dopiero karierę ekranową Jadwiga Smosarska. Z niewyjaśnionych do końca powodów – wśród nich był także narastający konflikt z Szyfmanem – w lutym 1921 opuścił Polskę.

Przez pół roku pracował w Berlinie, m.in. z emigracyjną teatralną trupą rosyjską. W niemieckiej wytwórni filmowej Primus Film współpracował z duńskim reżyserem Carlem T. Dreyerem przy obrazie Die Gezeichneten (Elsker hverandre / Napiętnowani): grał jedną z głównych ról i – prawdopodobnie – reżyserował sceny masowe oraz zarządzał licznymi statystami (zdjęcia 1921, prem. 1922).

Od lata 1921 do wiosny 1922 wchodził w skład tzw. Grupy Kaczałowowskiej MChT, z którą wystawił Hamleta (premiera w Pradze 18 września 1921); sam grał tu Pierwszego Aktora. Objął też inne role w repertuarze Grupy i odbył z nią tournée. Reżyserował także w działających w Berlinie rosyjskich teatrach miniatur vel kabaretach Kot Murziłka, Wańka Wstańka i Błękitny Ptak.

W takim samym charakterze pracował następnie w Paryżu z zespołem kabaretowym Marii Kuzniecowej, z którym – na zaproszenie nowojorskiej agencji Braci Shubert – wyjechał na gościnne występy do USA (wrzesień 1922). Trupa Kuzniecowej przegrała konkurencję ze święcącym wtedy triumfy w Ameryce Nietoperzem Baliewa i została rozwiązana; Bolesławski pozostał w USA, a ówczesna jego towarzyszka życia – Natasza Płatonowa z d. Szymkiewicz – znalazła zatrudnienie u Baliewa. Teatralny przedsiębiorca nowojorski Morris Gest, patronujący także Nietoperzowi, zaangażował Bolesławskiego do prac przygotowawczych przed przyjazdem zespołu MChAT na amerykańskie występy. W styczniu 1923 w Nowym Jorku Bolesławski ponownie spotkał się więc ze Stanisławskim, wszedł do zespołu, objął m. in. zastępczo za Stanisławskiego rolę Satina w Na dnie Gorkiego i uczestniczył w amerykańskim tournée MChAT. W styczniu–lutym 1923 wygłosił w Nowym Jorku cykl wykładów o sztuce teatru omawiający po raz pierwszy w USA idee Moskiewskiego Teatru Artystycznego oraz podstawy Systemu Stanisławskiego. Potem często publikował artykuły o teatrze w branżowej oraz popularnej prasie amerykańskiej (m.in. Stanisławski – człowiek i jego metody, kwiecień 1923, Pierwsza lekcja gry aktorskiej, październik 1923).

W październiku i listopadzie 1923 pokazał Bolesławski pierwsze reżyserskie premiery w teatrach nowojorskich (z zespołem The Neighbourhood Playhouse, rodzajem studia teatralnego, oraz na Broadwayu – Sancho Pansa Lengyela na motywach Cervantesa). W latach 1923–1924 współpracował jako reżyser i aktor z Maxem Reinhardtem^[1] podczas amerykańskich pokazów pantomimy Das Mirakel (The Miracle) Vollmoellera-Reinhardta, a w 1928 – korespondencyjnie – z Gordonem Craigiem nad nowojorskim Makbetem Shakespeare’a (reż. D. Ross, Craig przysłał projekty dekoracji). Prócz tego reżyserował na Broadwayu (sam bądź jako współreżyser) Króla włóczęgów Frimla, Hookera i Posta (1925, 511 spektakli; samodzielna inscenizacja na londyńskim West Endzie w 1927, 480 spektakli), Poskromienie złośnicy Shakespeare’a (1925), Ballyhoo Horton (1927), White Eagle Frimla, Hookera i Posta (1927), Trzech muszkieterów Frimla, McGuire’a, Woodehousa i Greya (1928, 318 spektakli), Mr. Moneypenny Pollocka (1928), Falstaffa Steele’a, Webbera i Hookera na wątkach z Shakespeare’a (1928), Judasa Ferrisa i Rathbone’a (1929). Z broadwayowskimi aktorami wystawił także na stadionie tenisowym Forest Hills wielkie widowisko plenerowe na motywach szekspirowskiego Wieczoru Trzech Króli (1927).Szczególne uznanie na Broadwayu zyskały umiejętności Bolesławskiego w reżyserowaniu scen masowych i prowadzeniu aktorów.

Według Ryszarda Ordyńskiego początkowo Bolesławski udzielał lekcji gry aktorskiej w swym nowojorskim mieszkaniu. Dzięki amerykańskim sponsorom w 1923 roku stworzył The American Laboratory Theatre (ALT), najpierw szkołę dramatyczną, a od roku 1925 także teatr repertuarowy. Do 1929 roku był dyrektorem, głównym pedagogiem oraz naczelnym reżyserem zespołu. Podstawę szkolenia aktorskiego (potem również reżyserskiego) stanowił System Stanisławskiego znacznie zmodyfikowany przez Bolesławskiego. Wśród jego studentów był m. in. Lee Strasberg, który świadczył, że fundamenty swoich późniejszych prac nad Metodą, prowadzonych w Actors’ Studio, wyniósł z wykładów Bolesławskiego. W latach 1925-1928 Bolesławski wyreżyserował w ALT dziesięć spektakli, w tym debiut dramaturgiczny Thorntona Wildera The Trumpet Shall Sound (1926), a kilku innym patronował jako pedagog. Był najczęściej inscenizującym Shakespeare’a reżyserem w Nowym Jorku tamtych lat (w ALT i na innych scenach 4 premiery, a jeśli uwzględnimy Makbeta i Falstaffa – 6). Bolesławski wiele publikował i występował na teatralnych konferencjach, stając się autorytetem w dziedzinie kształcenia aktorów oraz pierwszym w USA kompetentnym popularyzatorem Systemu Stanisławskiego. W roku 1929 ożenił się z amerykańską pianistką Normą Drury.

W 1932 wydał zbeletryzowane (współpraca Helen Woodward) wspomnienia z walk ułanów polskich w Rosji podczas I wojny światowej The Way of the Lancer oraz wspomnienia teatralne (obejmujące także czasy obu rosyjskich rewolucji 1917 roku) Lances Down. Obie książki cieszyły się dużą popularnością. Miały kilka wydań amerykańskich oraz angielskich i zostały przełożone na język niemiecki, szwedzki, duński. Pierwsza miała we Francji co najmniej 10 edycji (Les lanciers, wyd. Gallimard), dwie w Polsce (Szlakiem ułanów, 1938; Droga ułana, 2017), a także w Rosji (Put’ ułana, 2006). Amerykańskie powodzenie tych książek przyczyniło się do zaangażowania Bolesławskiego przez czołową hollywoodzką wytwórnię Metro-Goldwyn-Mayer (MGM).  

W okresie pracy w Hollywood Bolesławski wydał także podręcznik gry aktorskiej napisany w formie sześciu fikcyjnych dialogów nauczyciela z uczennicą (Acting. The First Six Lessons, Nowy Jork 1933). Punktem wyjścia autora był dobrze mu znany System Stanisławskiego, w który wniósł wiele modernizacji i rozszerzeń, m.in. dotyczących pracy aktora na planie filmowym. Książka odniosła ogromny sukces w USA (ponad pięćdziesiąt wydań do 2018 roku, w tym opracowania i adaptacje) i ugruntowała znaczenie pedagogicznego dorobku Bolesławskiego. Była lekturą studentów w Actors’ Studio i w innych amerykańskich szkołach aktorskich, na uniwersyteckich wydziałach teatralnych, jest komentowana w Lee Strasberg Theatre & Film Institute. Jest wciąż przedmiotem amerykańskich studiów i omówień, a także bywa nagminnie przywoływana we współczesnej literaturze poświęconej kształceniu aktora. Na jej podstawie znany amerykański aktor Beau Bridges przygotował spektakl teatralny (premiera 2010, Theatre West, Los Angeles), a tekst adaptacji scenicznej został opublikowany w specjalnej edycji (Nowy Jork, 2011). W Anglii pierwsze wydanie książki Bolesławskiego ukazało się z przedmową Aleca Guinnessa (1949), a do dziś znajduje się ona – w rozszerzonych opracowaniach – w ofercie wydawniczej cenionej oficyny Routledge. Słuszny jest więc pogląd, że Bolesławski był nie tylko pierwszym i najważniejszym propagatorem Systemu Stanisławskiego w USA, ale że swoimi pracami, w tym tą książką, walnie przyczynił się do tego, iż Stany Zjednoczone są drugim krajem na świecie – ustępując tylko Rosji – w którym nadal tak żywo dyskutuje się i praktycznie bada metody moskiewskiego reformatora sztuki aktorskiej. Ponadto przełożono tę książkę Bolesławskiego na duński (1947), czeski (1948), norweski (1950), grecki (dwa tłumaczenia od1965), chiński (co najmniej 2 wydania w Chinach kontynentalnych, a nadto osobne na Tajwanie), japoński (1953), niemiecki (2000), hiszpański (od 1954 plus wersje późniejsze), portugalski (1992 i wznowienia), włoski (2015), turecki (1962), serbski (2006), indonezyjski (1960), co najmniej trzykrotnie na polski [zob. Bolesławski 1988, 2013, 2015]. Opracowano nawet jej adaptacje w językach Półwyspu Dekańskiego: telugu (1961) i marathi (2009). Uzasadniona jest więc teza, iż to pedagogiczne, niesione przez jego książkę przesłanie Bolesławskiego jest wciąż – w 80 z górą lat po śmierci autora – bardzo żywotną częścią jego artystycznej puścizny.

Już w czasach nowojorskich zabiegał Bolesławski o pracę w kinematografii amerykańskiej: statystował w niemych filmach (np. w wytwórni Famous Players na Long Island dzięki pomocy Ordyńskiego), aktywnie poszukiwał kontaktów z filmowymi agentami. Ale dopiero rewolucja dźwiękowa w kinie stworzyła zapotrzebowanie na jego umiejętności: w 1929 roku opuścił nowojorski ALT i przeniósł się do Hollywood. Karierę w filmie hollywoodzkim rozpoczął od reżyserowania scen dialogowych, zbiorowych i muzycznych w wytwórniach Glorii Swanson, RKO oraz Pathé. Pisywał także scenariusze.

Pierwszy hollywoodzki film, który Bolesławski podpisał jako samodzielny reżyser, miał premierę w 1930: Last of the Lone Woolf (Koniec Samotnego Wilka), wytwórnia Columbia. W 1932 zaangażowało go na stałe największe wówczas studio hollywoodzkie MGM, najpierw jako scenarzystę, potem jako scenarzystę i reżysera, a od 1933 – reżysera. Pracował tam do swej przedwczesnej śmierci. Pierwszym obrazem wyreżyserowanym przez Bolesławskiego w MGM był film Rasputin and the Empress (Ostatnia carowa, 1932). Umiejętność pracy z aktorem zjednała Bolesławskiemu popularność w Hollywood i umożliwiła mu współpracę z największymi gwiazdami, m.in. z Gretą Garbo, Marleną Dietrich, Garym Cooperem, Clarkiem Gable, Ethel, Johnem i Lionelem Barrymore. Reżyserował także gościnnie w 20^th Century i w Selznick International.

Talent reżyserski i nieprzeciętna kultura artystyczna pozwoliły mu na zrealizowanie w ciągu ledwie siedmiu lat hollywoodzkiej kariery siedemnastu filmów (tyle podpisał jako reżyser, ponadto współpracował w różnym charakterze przy wielu innych produkcjach). M.in. Nędznicy (1935) i klasyczna tzw. Sophisticated/screwball comedy Theodora Goes Wild (Teodora robi karierę, 1936) postawiły go w rzędzie wybitnych twórców hollywoodzkiego kina lat trzydziestych. Amerykańska Akademia Filmowa wyróżniła filmy Bolesławskiego dziesięcioma nominacjami do Oscara w kilku kategoriach, a jednemu – Ogrodowi Allaha z Marleną Dietrich i Charlesem Boyerem (1936) – przyznała swoją Nagrodę Specjalną.

Reżyser zmarł na atak serca w czasie realizacji filmu The Last of Mrs. Cheyney (Koniec pani Cheyney, 1937). Amerykańska społeczność filmowa upamiętniła jego zasługi w sposób szczególny: w roku 1960 dedykowano Bolesławskiemu „gwiazdę” na hollywoodzkiej Promenadzie Sławy.

[Od autora: Pierwszym polskim badaczem dorobku Bolesławskiego był Jerzy Timoszewicz, autor obszernej noty biograficznej artysty w Słowniku biograficznym teatru polskiego 1765–1965 (Warszawa 1973), metodologicznie wybitnej, a jako tekst słownikowy czy encyklopedyczny wzorowej. W powyższym tekście zachowałem strukturę narracyjną Jerzego Timoszewicza, korygując ją i uzupełniając o ustalenia późniejszych badaczy, a także o wyniki moich najnowszych poszukiwań; zachowałem także sporo trafnych konstatacji i sformułowań Timoszewicza. Pani Krystynie Malik, panu Waleremu Franczukowi i Dyrekcji Państwowego Archiwum w Winnicy dziękuję za pomoc w dotarciu do oryginału metryki Bolesławskiego.]

Marek Kulesza, 2021

Bibliografia

• Bolesławski Ryszard: Aktorstwo: sześć pierwszych lekcji, przekład z języka angielskiego Mirosław Połatyński, Łódź 2013;
• Bolesławski, Ryszard: Gra aktorska. Sześć pierwszych lekcji, tłum. Marek Kulesza, „Iluzjon. Kwartalnik Filmoteki Polskiej” 1988, nr 2 i 3 oraz 1989, nr 1, 2, 3 i 4;
• Bolesławski, Ryszard: Lekcje aktorstwa. Teksty z lat 1923–1933, wybór, red., tłum. Ewa Danuta Uniejewska, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, Warszawa 2015, bibliografia;
• Carnicke, Sharon Marie: Boleslavsky in America, w: Laurence Senelick (ed.), Wandering Stars. Russian Emigré Theatre, 1905–1940, s. 116–128, University of Iowa Press, Iowa City 1992, bibliografia;
• Kulesza, Marek: Kilka słów o Ryszardzie Bolesławskim, „Pamiętnik Teatralny” 2014, z.1-2, [wersja cyfrowa];
• Kulesza, Marek: Ryszard Bolesławski. Umrzeć w Hollywood, PIW, Warszawa 1989, bibliografia;
• Kulesza, Marek: Ryszard Bolesławski - najnowsze ustalenia, „Kwartalnik Filmowy” 2021, nr 115, [wersja cyfrowa];
• Osterloff, Barbara (red. nauk.): Ryszard Bolesławski, jego twórczość i jego czasy, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, Warszawa 2018 (pokłosie konferencji naukowej po takim tytułem w Akademii Teatralnej, 19–21 maja 2016);
• Roberts, Jerry Wayne: Richard Boleslavsky: His Life and Work in the Theatre, UMI Research Press, Ann Arbor 1981, bibliografia;
• Tcherkasski, Siergiej (Черкасский, Сергей): Masterstwo aktiora: Stanisławskij – Bolesławskij – Strasberg. Istoria. Teoria. Praktika (Мастерство актера. Станиславский – Болеславский – Страсберг. История. Теория. Практика), Rossijskij gosudarstwiennyj institut sceniczeskich iskusstw, Sankt-Peterburg 2016;
• Timoszewicz, Jerzy: hasło Bolesławski Ryszard, w: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN, Warszawa 1973, s. 53–54; bibliografia.

Ikonografia, fotosy, afisze, programy

Instytut Sztuki PAN, Muzeum Teatralne w Warszawie, Filmoteka Narodowa.

Filmografia

Filmoteka Narodowa, Telewizja Polska.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego