Autorzy

Urodzony 19 marca 1797 na folwarczku Korzeniówka w pobliżu Brodów na Ukrainie w zubożałej rodzinie szlacheckiej, syn Wincentego, rządcy w majątku hr. Wincentego Potockiego, i Klary z Winklerów. Do szkoły uczęszczał w Brodach (1804–7), potem do gimnazjum w Zbarażu (1807/3) i Czerniowcach (1808/9). W 1809–19 uczył się w Liceum Krzemienieckim, tam zaprzyjaźnił się z Karolem Sienkiewiczem i Tymonem Zaborowskim. Od piętnastego roku życia utrzymywał się z korepetycji udzielanych młodszym kolegom. Wcześnie zainteresował się literaturą i estetyką: należał do studenckich kółek literackich. Pierwszym próbom poetyckim i przekładom Korzeniowskiego patronował Alojzy Osiński, wykładowca literatury polskiej, propagujący poetykę klasycystyczną.

Korzeniowski debiutował Odą na rok 1815, ogłoszoną w „Tygodniku Wileńskim” 1816 nr 39. W 1819–23 przebywał w Warszawie, gdzie w 1820 przez kilka miesięcy był nauczycielem domowym Zygmunta Krasińskiego, następnie do 1823 — bibliotekarzem ordynacji Zamoyskich. Brał udział w życiu kulturalnym Warszawy; bywał w salonie gen. Wincentego Krasińskiego, nawiązał kontakty z literatami, m.in. z Ludwikiem Osińskim, Franciszkiem Morawskim, a szczególnie z Kazimierzem Brodzińskim. Utwory literackie, przekłady i recenzje ogłaszał m.in. w pismach: „Ćwiczenia Naukowe” (1818), „Pamiętnik Naukowy” (1819), „Gazeta Literacka” (1821), „Pamiętnik Warszawski” (1821–23).

W 1823 ożenił się z Moniką Opoczyńską, pasierbicą Zygmunta Vogla, profesora sztuk pięknych na Uniwersytecie Warszawskim. W tymże roku otrzymał posadę profesora wymowy i poezji w Liceum Krzemienieckim i przeniósł się do Krzemieńca. Obok pracy pedagogicznej kontynuował działalność literacką, zwłaszcza dramaturgiczną. W listopadzie 1829 został członkiem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W 1831 podejrzany o sprzyjanie powstaniu, został aresztowany i przewieziony na śledztwo do Żytomierza. Po zamknięciu przez władze rosyjskie Liceum Krzemienieckiego przeniesiono go wraz z innymi profesorami na Uniwersytet w Kijowie, gdzie w 1833–1838 wykładał filologię klasyczną, ponadto na krótki czas objął katedrę lektora literatury polskiej. Doskonalił swój warsztat dramatopisarski, pisał również opowiadania z życia codziennego. W związku z wykryciem spisku Szymona Konarskiego Korzeniowski podejrzany o kontakty z młodzieżą spiskującą, został przeniesiony w kwietniu 1838 do Charkowa na stanowisko dyrektora gimnazjum gubernialnego i wizytatora szkół. Oddalony od środowiska literackiego prowadził obszerną korespondencję, m.in. z Józefem Ignacym Kraszewskim.

Napisany w tym okresie dramat Karpaccy górale (1840) zajmuje wyjątkową pozycję w twórczości Korzeniowskiego (głównymi bohaterami są postacie z ludu, pieśń Czerwony pas, za pasem broń zdobyła ogromną anonimową popularność). Nawiązał współpracę z czasopismami, w których ogłaszał utwory dramatyczne (zwłaszcza komedie o tematyce obyczajowej) i opowiadania, m.in. w „Pamiętniku Sceny Warszawskiej” (1840-41), „Dzienniku Mód Paryskich” (1841–45), „Athenaeum” (1842–45). Powstałe w tym okresie utwory beletrystyczne (m.in. Spekulant, Kollokacja) miały swój znaczący udział w kształtowaniu się polskiej powieści społeczno-obyczajowej, a Korzeniowski stał się jednym z najbardziej poczytnych pisarzy.

W październiku 1844 przeniósł się do Warszawy, gdzie zyskał uznanie środowiska literackiego, szczególnie w gronie redakcyjnym „Biblioteki Warszawskiej”, z którą jako członek kolegium redakcyjnego związał się współpracą do końcu życia. W 1846 otrzymał nominację na dyrektora gimnazjum gubernialnego w Warszawie. W 1848 Towarzystwo Naukowe w Krakowie powołało go na swego członka korespondenta. W tymże roku został wizytatorem i od 1849 członkiem Rady Wychowania.

Utwory Korzeniowskiego, pisane na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych, były reakcją na wydarzenia polityczne 1846-48 (Wędrówki oryginała, Emeryt, Tadeusz Bezimienny, Garbaty, Wdowiec); mieszczą się w nurcie biedermeierowskm. Napisana nieco później powieść Krewni wywołała negatywną ocenę Juliana Klaczki (w paryskich „Wiadomościach Polskich” 1857 nr 9), na co Korzeniowski odpowiedział dramatem Złote kajdany.

Aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym Warszawy, bywał w salonach literackich, współpracował z czasopismami, m.in. z „Gazetą Warszawską” (1851–62). Sam pisał liczne dramaty, inne tłumaczył lub przerabiał, dostarczając repertuaru teatrom stolicy i prowincji. W 1860 obchodzono 60-lecie jego pracy literackiej.

Lata 1861-63 wypełniło mu organizowanie szkolnictwa w Królestwie Polskim. Współpracując z Aleksandrem Wielopolskim, ułożył plan organizacji szkół w Królestwie — od elementarnych aż po najwyższą, czyli Szkołę Główną. Napisał Projekt oraz Powody do projektu organizacji wychowania publicznego w Królestwie (1861); artykuły o reformie szkolnictwa zamieszczał w latach 1861–62 w „Dzienniku Powszechnym”. Powołany następnie na dyrektora Wydziału Oświecenia, czuwał nad realizacją ustawy o wychowaniu publicznym.

Wypadki powstania styczniowego rozczarowały go do polityki Wielopolskiego, podał się do dymisji z zajmowanego stanowiska i w marcu 1863 wyjechał za granicę. Zmarł 1 września 1863 w Dreźnie. Zwłoki jego zostały przewiezione do Warszawy 5 kwietnia 1864 i pochowane w grobie rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim. W 1898 w Brodach odsłonięto jego pomnik.

Źródło: W.A.-Sz. [Wanda Albrecht-Szymanowska], Korzeniowski Józef, w: Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. 2, WSiP, Warszawa 2001.

Bibliografia

• Korzeniowski Józef, Dzieła wybrane, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1954;
   
• Widmann Karol, Józef Korzeniowski. Studium literackie, Lwów 1868.
• Chmielowski Piotr, Józef Korzeniowski, jego życie i działalność literacka, Petersburg 1898;
• Galle Henryk, Józef Korzeniowski, jego życie i pisma. Charakterystyka literacka, Warszawa 1903;
• Hahn Wiktor, Wstęp do: Józef Korzeniowski, Mnich. Tragedia w trzech aktach, Brody 1906, s. 3–13;
• Reutt-Witkowska Z., Studia nad utworami dramatycznymi Korzeniowskiego, cz. I–III, Kraków
• 1921–1922;
• Kawyn Stefan, Józef Korzeniowski studia i szkice, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, 1978;
• Poklewska K., Komedie Fredry wobec komedii Korzeniowskiego, „Prace Polonistyczne”, seria 35, 1979;
• Kurek Krzysztof, „Bitwa nad Mozgawą”, w: Polski Hamlet, Poznań 1999.
• Ratajczakowa Dobrochna, Polski Hamlet, czyli „Bitwa nad Mozgawą”, w: W krysztale i płomieniu, Wrocław 2006, s. 58–71 [wersja cyfrowa];