Autorzy

KAMIŃSKI Jan Nepomucen Michał (16 maja 1777 Kutkorz pow. Złoczów – 5 stycznia 1855 Lwów), aktor, reżyser, dyr. teatru.

Podawana często w opracowaniach inna data urodzin Kamińskiego – 27 października 1777, jest prawdopodobnie datą jego chrztu. Był prawdopodobnie synem Tomasza i Katarzyny K., prawdopodobnie również stryjecznym bratem – Kaspra K.; mężem Apolonii Kamińskiej, ojcem Mieczysława Kamińskiego. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej herbu Topór; ojciec K. był ekonomem majątku hrabiów Łączyńskich.

W 1796 ukończył we Lwowie gimn., a następnie studiował na wydziale filoz. Uniw. Lwowskiego. Jako uczeń był już częstym widzem t. niemieckiego we Lwowie. Pierwsze polskie przedstawienia oglądał prawdopodobnie w 1793, zaś w 1793- 94 tłumaczył dla zespołu D. Morawskiego sztuki z niemieckiego. Zasadniczy wpływ na ukształtowanie się zainteresowań teatr. K. miał pobyt we Lwowie w 1795–99 zespołu W. Bogusławskiego. Dostarczał jego zespołowi tłumaczeń i przeróbek sztuk. Podobno często suflował, a także statystował i grał małe rólki. Po wyjeździe Bogusławskiego K. utworzył we Lwowie zespół amatorski i w 1800–03 w pałacu S. Wronowskiego organizował przedstawienia, w których sam także brał udział (działalność przerwał z nakazu władz). W 1803 wyjechał do Kamieńca Podolskiego, gdzie utworzył własny zespół i prowadził do 1805 t. zawodowy, w którym inscenizował, grał, przekładał, być może nawet zajmował się projektowaniem dekoracji. Przełożył i wystawił tu m.in. Hamleta, Makbeta (z przeróbek niem.), Medeę. Z zespołem swym K. występował m.in. w Dubnie, Kijowie i Mińsku Litewskim, a także prawdopodobnie w Minkowicach i Krzemieńcu, a w 1806–09 prowadził stały t. w Odessie. W 1809 wrócił do Lwowa i tu przy współudziale Kaspra K. od 27 maja do końca czerwca organizował pol. przedstawienia; 15 sierpnia tegoż roku dał także jedno przedstawienie w Żółkwi. Patriotyczny charakter tych imprez spowodował, że po powrocie Austriaków zabroniono mu działalności. Zdołał jednak pozostać we Lwowie i od 14 października 1809 organizował dalej, choć nieregularnie, pol. przedstawienia. Z czasem dzięki swoim energicznym zabiegom i poparciu niem. antreprenera F.H. Bulli i gubernatora P. Goessa uzyskał zgodę na osiem przedstawień pol. w miesiącu (potwierdzoną w 1817 pozwoleniem cesarza Franciszka I). W 1811 starał się o dyrekcję t. w Lublinie.

Dyrektorem t. pol. we Lwowie był do 18 marca 1842, przy czym samodzielnie kierował sceną do 1830. W 1830–32 był dyr. Tow. Akcyjnego (kierownictwo t. spoczywało w rękach komitetu), w 1832–42 stał na czele Zrzeszenia Aktorów. W 1842–48 był w t. Skarbka reżyserem (w 1843–46 wraz z B. Dawisonem), a w 1849–54, mimo oficjalnego przejścia na emeryturę, zajmował w t. lwow. stanowisko dramaturga (zobowiązany był do tłumaczenia sześciu sztuk rocznie). W 1819–24, po śmierci F.H. Bulli, prowadził także t. niem. we Lwowie. Mimo ogromnych trudności w początkowym okresie (przede wszystkim ze strony władz), zdołał utrzymać byt pol. sceny, zwiększając ciągle (od 1814) ilość i regularność przedstawień. Lata 1817–20 przyniosły najwyższy poziom repertuaru i szczytowy rozwój t. lwow. pod jego dyrekcją. Od 1820 borykał się ze stałymi trudnościami finansowymi (mimo to w 1820 odrzucił propozycję objęcia kierownictwa t. krak.). 2 sierpnia 1822 musiał nawet rozwiązać zespół, ale reaktywował go od 9 grudnia tegoż roku. Dla poratowania finansów organizował występy t. lwow. w innych miastach, szczególnie w Krakowie, gdzie cieszyły się one dużym powodzeniem. Zespół lwow. pod dyr. K. występował gościnnie: w Krakowie (13 sierpnia – 25 października 1820, 25 czerwca – 12 sierpnia 1824, 19 VI-31 sierpnia 1829), Kamieńcu Podolskim (1826), Tarnowie (1827), Stanisławowie (1826 i co roku 1834–39), w Tarnopolu (1839–41) i być może w Kijowie (1822). Z różnorodnych form działalności K. na największe uznanie zasługuje jego działalność jako organizatora i kierownika artyst. t. oraz autora przekładów i przeróbek. Jako dyr. sceny pol. we Lwowie położył ogromne zasługi. Pokonując niezliczone przeszkody (trudności finansowe, niechęć władz, konkurencja t. niem., brak zrozumienia i poparcia ze strony społeczeństwa), dzięki swej niezwykłej energii, pracowitości i inwencji zdołał zorganizować stałą scenę pol. we Lwowie, przekształcił amatorskie zawiązki t. w stałą instytucję na dobrym poziomie artyst., okrzepłą organizacyjnie i umocnioną gospodarczo. Zgromadził i wyszkolił zgrany zespół dobrych aktorów (m.in. J.N. Nowakowski, W. Smochowski, A. Kamińska, J. i A. Benzowie, L. Rudkiewicz, A. Rutkowska, S. Starzewski), który w prawie niezmienionym składzie grał we Lwowie ponad trzydzieści lat. Odznaczał się talentem pedagog., był dobrym nauczycielem młodych aktorów. Stworzył w t. lwow. stały i różnorodny repertuar, reprezentujący wiele kierunków i stylów od oświecenia do romantyzmu. Mimo pewnych ustępstw wobec gustów publiczności, K. wprowadził do repertuaru swego t. wiele cennych pozycji światowego i pol. repertuaru, m.in. Hamleta, Makbeta, Zbójców, Emilię Galotti, Cyda, Ludgardę, Barbarę Radziwiłłównę A. Felińskiego, Powrót posła, Spazmy modne, Zemstę, Karpackich górali. Sam wiele tłumacząc, dbał o zapewnienie t. dobrego repertuaru. Był pierwszym w Polsce tłumaczem F. Schillera – już w 1816 tłumaczył jego poematy, a w kilka lat potem – Zbójców, Śmierć Wallensteina, Don Carlosa; przekłady te odznaczają się dużymi walorami lit., mniejszą natomiast wartość miały jego przekłady Szekspira – Hamleta, Makbeta, Króla Leara, dokonane z niem. przeróbek. Poważną zasługą K. jest wprowadzenie do t. dramatów Calderona: Otwarta tajemnica (1824), Lekarz swojego honoru (1827). Ponadto przerabiał prawie cały repertuar z Wiednia i Paryża; zwyczajem oświeceniowym nadawał tłumaczonym sztukom cechy polskości, zachowując tylko fabułę i układ. Wg opinii niektórych badaczy nie napisał samodzielnie ani jednej sztuki, mimo że należał do najpłodniejszych autorów swej epoki. Za samodzielny trudno też uważać Zabobon, powstały z inspiracji Krakowiaków i Górali. Niemniej sztuki K. zyskały sobie znaczną popularność na wszystkich scenach pol., a przede wszystkim trwały sukces odniósł Zabobon. Cieszyły się też dużym powodzeniem: Helena, czyli Hajdamacy na Ukrainie, Twardowski na Krzemionkach, Szlachta czynszowa, Skalmierzanki, Dziwak z uprzedzenia, czyli Staroświecczyzna i postęp czasu. Do zasług K. należało również udostępnienie t. A. Fredrze (szesnaście premier), a także J. Korzeniowskiemu. Jako aktor do 1830 grał często, później występował już tylko sporadycznie. Znanych dziś jest ponad pięćdziesiąt jego ról. Najwięcej grał z zespołem wędrownym – od Kamieńca po Odessę. Były to takie role jak : Hamlet (Hamlet), Makbet (Makbet), Osmond (Osmond, hrabia Convai, czyli Bratobójstwo), Albrecht (Agnieszka Bernauer), Walery (Łgarz). We Lwowie występował przeważnie w tragediach i dramatach, w których grał wg opinii współczesnych „z mocą, zapałem, uczuciem, godnością i prawdą” oraz wyraziście oddawał „namiętne wzruszenia, szlachetność, nieszczęście, trwogę, pomieszanie”. Ceniony był m.in. jako Boratyński (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego), Regulus (Regulus). Chętnie jednak obejmował również role komediowe, charakterystyczne. „Grał je wyraziście, a nawet jaskrawo. Częściej stwarzał mocno zarysowane typy niż precyzyjnie wystudiowane charaktery” (B. Lasocka). Do najlepszych jego ról z tego zakresu należały: Foryś (Szlachcic staropolski), Miller (Człowiek popielaty), Generał (Burmistrz poznański), Godnicki (Zawstydzeni zazdrośnicy). Bardzo popularny był w swej granej przez wiele lat, popisowej roli Ekonoma (Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale). Spoza teatr. dorobku K. należy wspomnieć przede wszystkim prace dotyczące zagadnień filoz.-językoznawczych (Czy nasz język jest filozoficzny?, Wywód filozoficzności naszego języka; obie drukowane w „Haliczaninie”, Lwów 1830), które jednak nie wniosły istotnych wartości do nauki. Swoje doświadczenia reżyserskie i aktorskie zawarł w artykule Myśli o umnictwie dramatycznym („Haliczanin” t. II, Lwów 1830). Pisał wspomnienia, z których dochowały się jedynie fragm. (przedruk m.in. we Wspomnieniach aktorów, Warszawa 1963). W artyst.-lit. życiu Galicji dzięki swemu wszechstronnemu wykształceniu i erudycji był przez wiele lat czołową osobistością, stworzył też pierwsze we Lwowie środowisko artystyczne wokół teatru.

Z pracą w t. godził K. działalność dziennikarską; w 1835–48 był redaktorem „Gazety Lwowskiej” i „Rozmaitości”. W 1844 pisywał też podobno do „Gazety Lwowskiej” recenzje teatr., jednak nie podpisywał ich. W 1822 ubiegał się o katedrę języka pol. na Uniw. Lwow., ale nie otrzymał jej, ponieważ nie chciał zrezygnować z prowadzenia teatru. W 1848 brał udział w pracach Rady Narodowej i wyjeżdżał z delegacją pol. do Wiednia.

Bibliografia

L. Bernacki: Jan Nepomucen Kamiński 1777–1855. Materiały do biografii Kamińskiego i dziejów t. pol. we Lwowie, Lwów 1911; Dąbrowski: Aktorowie; Estreicher: Teatra; J.A. Kamiński: Materiały do monografii i historii rodzin Kamieńskich i Kamińskich, Lwów 1854–561.1, II (il.); B. Lasocka: Jan Nepomucen Kamiński, Warszawa 1972 (il.); Lasocka: Teatr lwow. (il.); Nowy Korbut V (tu pełna bibl. dzieł K. I o K.);PSBXI(Z. Jabłoński; tu bibl.); Pepłowski: Teatr we Lwowie I; Witkowski: Świat teatr.; K.W. Wójcicki: Życiorysy znakomitych ludzi wsławionych w różnych zawodach. Warszawa 1851, t. II s. 349–371; W. Zawadzki: Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kraków 1961; Gaz. warsz. 1855 nr 14, 1856 nr 28, 30, 33; Kur. warsz. 1852 nr 187; Nowiny 1855 nr 4, 5; Prz. Naukowy 1842 t. III nr 22, t. IV nr 32, 36 (E. Dembowski); Ruch lit. 1926 z. 10 (M. Rulikowski: Autobiografia J.N. Kamińskiego).

Ikonografia

J. Rejchan: Portret, olej – MNKraków; J. Kossak: Portret, akw., gwasz, ok. 1849 – MTWarszawa; T. Schaly (?); K. jako Gonta (Hajdamacy na Ukrainie), lit., 1820 – MTWarszawa; NN: Portret, lit., 1830- Bibl. Nar. (Zakład Grafiki); J. Gołębiowski: Portret, lit., 1852 – Państw. Lwowska Bibl. Naukowa (Gabinet Sztuki) we Lwowie; M. Maszkowski (zakład lit. M. Jabłońskiego, Lwów): Portret, lit., 1853 – MNWarszawa, Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); E. Błotnicki (lit. Instytutu Stauropigialnego, Lwów): Portret, lit., 1853 [?] – MTWarszawa; F. Tępa (zakład lit. J. Rauha, Wiedeń): Portret, lit., 1855 – Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin), Państw. Lwowska Bibl. Naukowa (Gabinet Sztuki) we Lwowie; NN: Portret, rys. – Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); T. Wiśniowiecki: Portret, medalion, brąz, 1877, grobowiec na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Lasocka Barbara, Jan Nepomucen Kamiński, Warszawa 1972
• Lasocka Barbara, Między klasycyzmem a romantyzmem: trzy portrety, Warszawa 1991
• Maczel Maria, O języku i stylu komediooper Jana Nepomucena Kamińskiego, Zielona Góra 1995
• Kurek Krzysztof, Wokół „Myśli o umnictwie dramatycznem”, „Poznańskie Studia Polonistyczne”, Seria Literacka V (XXV): Aktor w świecie i teatrze, Poznań 1998, s. 211–224
• Kamiński Jan Nepomucen, Myśli o umnictwie dramatycznym, [w:] W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, opracowanie Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agnieszka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007; wstęp do tekstu Kamińskiego: Agnieszka Marszałek, s. 97–128.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego