Autorzy

(15 maja 1911, Zurych, Szwajcaria – 4 kwietnia 1991 Zurych, Szwajcaria)

Pochodził z ubogiej mieszczańskiej rodziny. Jego ojciec – syn austriackiego robotnika – był architektem, ale nie posiadał dyplomu. W 1930 roku Frisch zaczął studiować germanistykę na uniwersytecie w rodzinnym Zurychu. Był także słuchaczem wykładów z psychologii i historii sztuki prowadzonych m. in. przez Carla Gustawa Junga.

Sytuacja materialna, w jakiej się znalazł po śmierci ojca, zmusiła do go do przerwania nauki po trzecim roku studiów. Zajął się wówczas dziennikarstwem. Znalazł pracę w „Neue Zürcher Zeitung”. Był autorem m. in.cykli reportaży z Grecji, Czechosłowacji, Węgier, Włoch i Turcji. Jako plon podróży po Europie w 1933 roku powstała ponadto młodzieńcza powieść – Jurg Reinhart. W 1936 roku podjął studia architektoniczne w Eidgenössische Technische Hochschule – politechnice w Zurychu.

Dwuletnią służbę wojskową rozpoczął tuż po wybuchu II wojny światowej, w 1939 roku. Odbywał ją na granicy szwajcarskiej jako artylerzysta. Nie porzucił jednak literatury. W wojsku powstał jego słynny Dziennik kanoniera, w którym zastosował po raz pierwszy oryginalną formę pisania, którą uprawiać będzie do końca życia. Specyfika jego Dzienników polegała na tym, że były one z jednej strony bardzo osobiste, ale z drugiej pisane od razu z myślą o czytelniku i szybkiej publikacji.

W 1941 roku uzyskał dyplom architekta. Wówczas, dzięki wygraniu konkursu na projekt publicznych kąpielisk w Zurychu, otworzył własną pracownię. Stał się znanym i cenionym architektem. Odnosił w tej dziedzinie niemałe sukcesy. Od 1955 roku zajmował się jednak wyłącznie pisarstwem.

W 1946 roku odbył podróż po powojennej Europie – odwiedził Niemcy, Czechosłowację, Francję, Hiszpanię i Włochy. W 1948 roku przyjechał po raz pierwszy do Polski jako uczestnik Kongresu Intelektualistów we Wrocławiu. Wyjechał jednak ostentacyjnie przed uchwaleniem końcowej rezolucji, której wymowę uważał za polityczną manipulację. Rok 1951 spędził w USA i Meksyku, dzięki otrzymanemu Rockefeller Grant of Drama.

W dziedzinie literatury najpierw dał się poznać jako prozaik. Po pierwszej powieści – wspomnianej Jurg Reinhart – Frisch napisał jeszcze będącą niejako jej kontynuacją powieść Eine sommerliche Schicksalsfahrt (1934), tom opowiadań Antwort aus der Stille i kolejną powieść Blatter aus dem Brotsach.

Od 1944 roku podejmował także regularne próby dramatopisarskie. Swoją pierwszą sztukę – Stahl (Stal) – Frisch napisał w wieku lat szesnastu i ośmielił się nawet zaprezentować ją samemu Maxowi Reinhardtowi. Pierwszym dojrzałym dramatem była sztuka Santa Cruz (1944) – opowiadająca o spotkaniu śmiertelnie chorego śpiewaka z dawną ukochaną. W 1946 roku zadebiutował w teatrze w Zurychu (Schauspielhaus) sztuką o tematyce wojennej, zatytułowaną A oni znów śpiewają. Poruszał w niej Frisch problem winy i odpowiedzialności za zbrodnię popełnioną na rosyjskich jeńcach przez żołnierzy niemieckich podczas wojny. Wkrótce potem powstały kolejne dramaty, budząc spore zainteresowanie. W 24 epickich scenach sztuki Mur Chiński (1946) pokazał budowę chińskiego muru i wojnę atomową XX wieku, które zestawione obok siebie na scenie nawzajem się ośmieszały. Zamaskowane postacie literackie i historyczne – od Romea i Julii po Napoleona – ingerowały w akcję na kabaretowych zasadach. Sztuka kompromitowała świat wielkiej polityki. W 1949 roku powstał dramat zatytułowany Kiedy wojna się skończyła, opowiadający dzieje miłości Niemki i rosyjskiego oficera w okupowanym Berlinie. Hrabia Öderland był przez autora trzykrotnie przerabiany – w 1951, 1956 i 1962 roku, a stanowił opowieść o życiu obsesyjnego mordercy prowadzącego podwójne życie.

Rok 1954 był przełomowy w karierze Frischa. Pisarz odniósł pierwszy wielki sukces powieścią Stiller. Wielkim wydarzeniem okazał się także trzy lata późniejszy Homo Faber, którego ekranizacji podjął się Volker Schlöndorff w 1991 roku. Obie powieści poświęcił Frisch zagadnieniom wolności wyboru i jej skutków. Do ważniejszych dzieł prozatorskich Frischa zaliczono także powieści Powiedzmy, Gantenbein… (1964) i Montauk (1975) oraz opowiadania Człowiek pojawia się w holocenie (1979) i Sinobrody (1982).

Tuż po powrocie Frischa z Ameryki i Meksyku powstał kolejny dramat Don Juan, czyli miłość do geometrii (1953). Była to parodia mitu o Don Juanie, który w wersji Frischa – mimo iż jest zmuszany przez otoczenie do przyjęcia roli uwodziciela, wybiera postawę absolutnie odwrotną. Jego wystawienie było pierwszym ogromnym sukcesem dramatopisarskim Szwajcara. Równie znacząca w dorobku pisarza okazała się komedia Biedermann i podpalacze, napisana w 1952 roku jako słuchowisko radiowe, a przerobiona na scenę w 1957 roku. Dramat przyniósł autorowi międzynarodową sławę. Jest historią współczesnego Everymana – Biedermanna, który w swoim domu gości podpalaczy, wierząc że powstrzyma ich przed podkładaniem ognia. Biedermann dający podpalaczom zapałki, którymi mogą podpalić dom był wyraźną aluzją do ludzi interesu, którzy przed II wojną światową popierali nazistów.

Najczęściej grywaną sztuką Frischa była Andora (1961) – historia człowieka wychowanego w przekonaniu, że jest Żydem z pochodzenia. Nawet kiedy prawda wychodzi na jaw, Andri przyjmuje na siebie rolę, którą narzuciło mu społeczeństwo. Kiedy kraj podbijają antysemici, dobrowolnie zgadza się na prześladowania, tortury i egzekucję. Ta sztuka stanowiła komentarz Frischa do neutralności Szwajcarii w czasie II wojny światowej. Wymierzona została przeciw nazizmowi, rasizmowi i antysemityzmowi. W napisanej w 1968 roku Biografii, Frisch daje swemu bohaterowi szansę powtórnego wyboru drogi życia. Stawia tym samym pytanie, czy linia ludzkiego postępowania jest z góry zaplanowana.

Z teatrem pożegnał się Frisch w październiku 1989 roku, pisząc esej w formie dialogu, poświęcony kwestii Czy Szwajcaria potrzebuje armii?. Tak brzmiało bowiem pytanie referendum, które miało się odbyć miesiąc później w Szwajcarii. Esej zatytułowany Jonas und sein Veteran został przysposobiony na scenę i wystawiony przez Schauspilhaus w Zurychu.

W późniejszej twórczości Frischa jest wiele wątków autobiograficznych. Opowiadanie Montauk (1975) to autobiograficzny zapis romansu sześciesięcioparoletniego pisarza z Europy z młodą Amerykanką. W bardzo osobistym w charekterze i wymowie dramacie Tryptyk (1978) autor wyraża przekonanie, że wbrew jakimkolwiek kalkulacjom kształt ostateczny nadają życiu starość i śmierć.

Do najwybitniejszych dzieł literatury niemieckojęzycznej należą także dwa tomy dzienników Frischa z lat 1946–49 i 1966–71. Łączą one w sobie fragmenty fabularne, cytaty, komentarze do zdarzeń politycznych, wrażenia z podróży i migawki z życia codziennego. W pierwszym tomie opublikowanym w 1950 roku, Frisch zamieścił swoje rozważania o faszyzmie i o problemach powojennej Europy. Przeplatają się one z notatkami, szkicami a nawet fragmentami rozmaitych – zrealizowanych po latach – utworów literackich. Drugi tom dziennika ukazał się w 1972 roku.

Frisch był bezkompromisowym krytykiem najważniejszych zjawisk niedalekiej przeszłości i teraźniejszości, m. in. faszyzmu i jego wpływu na świadomość społeczeństw europejskich, antysemityzmu. Centralnym motywem jego prozy jest problem współczesnego inteligenta i zachowania bądź utraty własnej tożsamości. W dramaturgii Frischa dostrzegano wpływy poetyki Bertolta Brechta i Thorntona Wildera. Brechta pisarz poznał osobiście w 1948 roku. Przyznawał się do zainteresowania ekspresjonizmem Wildera. Dramaty Frischa mają charakter paraboliczny, są niczym współczesne moralitety.

Frisch był wielokrotnie wyróżniany za twórczość literacką. W 1938 roku otrzymał nagrodę miasta Zurychu, w 1955 – nagrodę Raabego, trzy lata później nagrodę Veillona oraz literacką nagrodę Zurychu i nagrodę Büchnera. W 1965 swoją nagrodę przyznało mu miasto Jerozolima. W 1976 uhonorowano Frischa Pokojową Nagrodą Księgarzy Niemieckich. Otrzymał doktoraty honoris causa uniwersytetu w Marburgu (1962) i University of New York (1982).

W Dziennikach napisał: Żyjemy na przesuwającej się taśmie i nie ma nadziei, że nadrobimy własne niedopatrzenia i będziemy mogli skorygować jakąś chwilę naszego życia. Nawet jeśli nie przyjmujemy tego do wiadomości, w nie mniejszym stopniu składamy się z Wczoraj, co i z Dziś. Czas nas nie zmienia. Czas tylko nas rozwija. Jeśli nie pomijamy tego milczeniem, ale zapisujemy, przyznajemy się do myślenia, które w najlepszym razie zachowuje słuszność w tym czasie i miejscu, w jakim się zrodziło. Nie liczymy się z nadzieją, że pojutrze, kiedy pomyślimy coś zupełnie przeciwnego, będziemy mądrzejsi. Jest się tym, kim się jest. Trzyma się pióro jak igłę w aparacie sejsmograficznym, i właściwie to nie my jesteśmy tymi, którzy piszą, lecz jesteśmy pisani. Pisać, oznacza czytać samego siebie.

Pisarz zmarł na raka wątroby kilka tygodni przed swymi osiemdziesiątymi urodzinami.

Wybrana bibliografia

Utwory

• Dramaty zebrane, t. I, pod red. Macieja Ganczara, Warszawa 2016 [zawiera: Santa Cruz, A oni znowu śpiewają, Mur Chiński, Kiedy wojna się skończyła, Hrabia Öderland, Ripp van Winkle].
• Dramaty zebrane, t. II, pod red. Macieja Ganczara, Warszawa 2016 [zawiera: Don Juan czyli miłość do geometrii, Biedermann i podpalacze z epilogiem, Strategie małżeńskie, Andora, Gra w życie, Tryptyk].

Opracowania

• Watrak, Jan: Poetyka wariantów Maxa Frischa, Gdańsk 1976;
• Sauerland, Karol: Max Frisch. „Jest się tym, kim się jest…”, „Literatura na Świecie” 1991, nr 11–12;
• Sugiera, Małgorzata: Frisch i Dürrenmatt. Teatralne gry z rzeczywistością, [w:] W cieniu Brechta. Niemieckojęzyczny dramat powojenny 1945–1995, Kraków 1999.