Autorzy

Pseud. i krypt.: K. Brezien, B. Reza, T.B., t.b-a., tb, (tb), tba, (tba).

Ur. 31 grudnia 1905 w Siekierzyńcach na Ukrainie, zm. 19 maja 1970 w Warszawie. Pisarz, eseista. Recenzent teatralny.

Tadeusz Breza jako krytyk

Pochodził z rodziny ziemiańskiej osiadłej od początku XIX w. na Wołyniu. W 1918 znalazł się w Lublinie, a następnie u krewnych w Poznańskiem. W 1924 rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim. W 1925 wyjechał do Belgii, gdzie w Lophen pod Brugią odbył półtoraroczny nowicjat w klasztorze o.o. benedyktynów. Po powrocie do kraju rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. W 1929–1932 przebywał w Londynie w charakterze sekretarza Wydziału Prasowego, a później attaché Ambasady RP. Na Uniwersytecie w Londynie skończył studia. Po powrocie do kraju poświęcił się pracy literackiej i dziennikarskiej. Publikował recenzje literackie, teatralne, filmowe, eseje, felietony, reportaże, sprawozdania sądowe, humoreski, opowiadania głównie w „Kurierze Porannym” (1933–1937 – redaktor działu kulturalnego). W 1936 debiutował powieścią Adam Grywałd. Okres najintensywniejszej twórczości pisarza przypadł na lata powojenne. Opublikował wtedy powieści: Mury Jerycha (1946), Niebo i ziemia (1950), Uczta Baltazara (1952), Jokk-Mokk (1959), W potrzasku (1955). W 1955–1959 sprawował funkcję attaché kulturalnego w Ambasadzie PRL w Rzymie. Literackim plonem pobytu we Włoszech był eseistyczny dziennik Spiżowa brama (1960) i powieść Urząd (1960). Okres 1961–1966 spędził w Paryżu jako attaché kulturalny polskiej ambasady. Liczne artykuły, recenzje prasowe, eseje i wspomnienia opublikował w tomach: Notatnik literacki (1956) i Nelly. O kolegach i o sobie (1970). Ponadto ogłosił Listy hawańskie (1961), opis podróży na Kubę.

W 1937–1939 pełnił funkcję sekretarza założonej przez Boya-Żeleńskiego agencji Młody Teatr, popierającej rodzimą twórczość dramatyczną. W 1945, z Wojciechem Natansonem, został kierownikiem literackim Starego Teatru w Krakowie. W tymże roku wchodził w skład Rady Programowej Studium Teatralnego, utworzonego przy Teatrze, i zasiadał w komisji pierwszych egzaminów wstępnych. Również w 1945 napisał z Dygatem sztukę teatralną Zamach, komedię o czasach wojennych.

Recenzje teatralne publikował w „Kurierze Porannym” (1933–1938). Po II wojnie światowej związany był z tygodnikiem „Odrodzenie” (1945–1948). W 1946–1948 był redaktorem działu teatralnego. Artykuły o teatrze publikował także we „Froncie Teatralnym”, piśmie wydawanym przez Stary Teatr. W 1946 wziął udział w ankiecie „Teatru” dotyczącej kształtu powojennej krytyki teatralnej. Ostatnią recenzję teatralną opublikował w „Nowej Kulturze” (1954). Duża część powojennych recenzji zamieszczona została w Notatniku Literackim, 3 artykuły teatralne znalazły się również w tomie Nelly. O kolegach i o sobie.

Recenzje teatralne Brezy ujawniały przede wszystkim spojrzenie literata na teatr. Pisarz nie przeceniał znaczenia teatru w życiu społecznym. Pisał: „Teatr zawraca sobie głowę pewien, że powszechność, rozmiar recenzji teatralnej w prasie to miara znaczenia teatru dla ludzi. Nic podobnego. To miara znaczenia dla życia”. Znajomość teatru nie była, jego zdaniem, koniecznym warunkiem opisania spektaklu teatralnego. Twierdził, że recenzje fachowe powinny być publikowane w pismach specjalistycznych, przeznaczonych dla praktyków i teoretyków sceny. Miejsce recenzji, jaką sam uprawiał, widział w gazetach codziennych, czytanych przez przeciętnego widza, którego interesowały przede wszystkim opowiadane w teatrze historie, a nie tajniki realizacji przedstawienia.

Większość recenzji pisarza ukształtowana była zgodnie z jednym schematem kompozycyjnym. Część wstępna zawierała podstawowe informacje o przedstawieniu i jego realizatorach. Zasadniczą część stanowiła analiza dramatu. Kończyła recenzję lakoniczna zazwyczaj ocena inscenizacji. Omawiał jedynie te elementy spektaklu, które wywarły na nim wrażenie. Krytyka Brezy to przede wszystkim świadectwo indywidualnego odbioru sztuki scenicznej. Jego wypowiedzi teatralne miały charakter dygresyjny, cechowało je nieustanne wychodzenie poza zasadniczy przedmiot rozważań. Wzbogacały je uwagi o zagadnieniach społecznych, publiczności, literaturze, krytyce.

Najwięcej miejsca w recenzjach poświęcił autor problemowi repertuaru teatralnego. Pytanie, co grać w teatrze, było dla niego zagadnieniem pierwszoplanowym. Dramat uznawał za element o największej sile oddziaływania na publiczność. Podstawowym kryterium w doborze sztuk była, jego zdaniem, aktualność problematyki danego utworu. Postulował granie w teatrach sztuk mówiących o ponadczasowych, zawsze aktualnych problemach (Sofoklesa, Szekspira). Szczególne miejsce w teatralnej działalności Brezy zajęło propagowanie polskiej dramaturgii współczesnej. Był rzecznikiem wystawiania na scenie rodzimych nowości nawet za cenę klapy. Brak ryzyka w sztuce stanowił, według pisarza, kres wszelkiego rozwoju.

Zajmował go także problem przyciągnięcia do teatru widza masowego. Twierdził, że jedynie dzięki publiczności masowej można wydłużyć czas grania jednego spektaklu i starannego przygotowania kolejnej premiery. Najmniej miejsca poświęcał sprawom inscenizacji. Uważał, że nie powinna dominować nad dramatem, wypaczać bądź zmieniać jego treści. W grze aktorskiej cenił fachowość i prostotę.

Styl recenzji Brezy komunikatywny, żywy posiadał cechy indywidualne. Wszystkie jego wypowiedzi teatralne były felietonami. Cechował je subiektywizm, posługiwanie się literackimi środkami ekspresji, skłonność do ironicznego czy żartobliwego potraktowania problemu. Charakterystyczne w recenzjach pisarza było oscylowanie między skłonnością do skrótu a tendencją do posługiwania się metaforą, omówieniem, porównaniem, anegdotą. Częste stosowanie wykrzykników powodowało, że felietony były zaczepne, pełne ekspresji. Breza stosował również nagromadzenia epitetów, zdrobnienia, zwroty pochodzące z języka potocznego. Tok opowiadania przeplatał licznymi apostrofami, zdaniami pytającymi, dzięki czemu jego teksty sprawiały wrażenie rozmów z czytelnikami. W recenzjach przeważały zdania pojedyncze, często pojawiały się równoważniki zdania, dynamizujące tekst. Słownictwo nacechowane było emocjonalnie (żartobliwe, ironiczne, niekiedy rubaszne).

Dokumentacja

▼ Druki zwarte

Notatnik literacki, Warszawa 1957 [zawiera: p. 4, 8, 9, 15, 17, 18, 20, 24, 25, 26, 27, 28, 33, 35, 38, 39, 40, 42, 44, 45, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56]; Nelly. O kolegach i o sobie, Warszawa 1970 [zawiera: p. 4, 56].

▼ Publikacje prasowe

• Wypowiedzi o krytyce

1. O nową recenzję teatralną, Teatr 1946, nr 43.

• Wypowiedzi ogólne o teatrze

2. Sztuki na wydaniu, „Front Teatralny” 1945, nr 3; – 3. Teatralne poprawki, „Odrodzenie” 1945, nr 43.

• O artystach teatru

4. Ludwik Solski, jw., 1946, nr 41.

• Dramaturgia polska

5–6. M. BAŁUCKI: Grube ryby, „Kurier Poranny” 1934, nr 254; „Odrodzenie” 1946, nr 4. – 7. A. CWOJDZIŃSKI: Teoria Einsteina, „Front Teatralny” 1945, nr 2. – 8. T. HOŁUJ: Dom pod Oświęcimiem, „Odrodzenie” 1948, nr 13–14. – 9. K. GOŁBA: Lompa, „Odrodzenie” 1946, nr 3. – 10. W. JAREMA: Serce panny Agnieszki, „Kurier Poranny” 1934, nr 85. – 11. W. KARCZEWSKA: Przejrzały oczy nasze, „Odrodzenie” 1945, nr 50. – 12. T. ŁOMNICKI: Noe i jego menażeria, jw., 1948, nr 47. – 13. T. ŁOPALEWSKI: Romans z ojczyzną, jw., nr 20. — 14. Z. NAŁKOWSKA: Dzień jego powrotu, „Front Teatralny” 1945, nr 3. – 15. W. PERZYŃSKI: Lekkomyślna siostra, „Odrodzenie” 1945, nr 44.

16. W. RAPACKI: Człowiek, który nie pije, „Kurier Poranny” 1934, nr 254. – 17–18. J. SŁOWACKI: Fantazy, „Odrodzenie” 1948, nr 29; Maria Stuartów., nr 8. – 19. J. STEFCZYK: Baśka, „Nowa Kultura” 1954, nr 11. – 20. A. ŚWIRSZCZYŃSKA: Strzały na ulicy Długiej, „Odrodzenie” 1948, nr 21. – 21. J. TUWIM [przeróbka dramatu R. Benatsky’ego]: Rozkoszna dziewczyna, „Kurier Poranny” 1934, nr 201. – 22–25. G. ZAPOLSKA: Moralność pani Dulskiej, jw., nr 200; „Odrodzenie” 1945, nr 53; Panna Maliczewska, jw., nr 48; Żabusia, jw., nr 3. – 26–28. J. ZAWIEYSKI: Masław, jw., 1946, nr 1; Ocalenie Jakuba, jw., 1947, nr 46; Rozdroże, jw., 1948, nr 15.

• Dramaturgia obca

29. G. ACREMENT: Arletta i zielone pudła, „Kurier Poranny” 1934, nr 197. – 30. A. BIRABEAU: Pani Natura, jw., 1938, nr 223. – 31. A. BISSON: Pani X, jw., 1934, nr 264. – 32. G. de CAILLAVET, R. de FLERS i E. ARÈNE: Król, „Odrodzenie” 1945, nr 54. 33. P. CORNEILLE: Cyd, jw., 1948, nr 4. – 34. J. DEVAL: Subretka, „Kurier Poranny” 1938, nr 213. – 35. K. DICKENS: Świerszcz za kominem, „Odrodzenie” 1948, nr 3. — 36. L. DOILLET: Kłopoty Bourrachona, „Kurier Poranny” 1938, nr 216. – 37. J. GALSWORTHY: Ucieczka, jw., 1934, nr 111. – 38–39. J. GIRAUDOUX: Wariatka z Chaillot, Kuźnica 1946, nr 42; „Odrodzenie” 1947, nr 28.

40. M. GOGOL: Rewizor, jw., 1948, nr 1. – 41. M. GORKI: Jegor Bułyczow i inni, jw., nr 19. – 42. L. HELLMAN: Lisie gniazdo, jw., nr 17. – 43. M. MAETERLINCK: Burmistrz Stylmondu, jw., 1945, nr 49. – 44. MOLIER: Świętoszek, jw., 1946, nr 23. 45. A. MUSSET: Lorenzaccio, jw., 1947, nr 51–51. – 46. E. LABICHE: Słomkowy kapelusz, jw., 1948, nr 10. – 47. P. LEONE: Na fali eteru, „Kurier Poranny” 1938, nr 209. – 48. J. PRIESTLEY: Pan inspektor przyszedł, „Odrodzenie” 1947, nr 47. – 49. A. SALACROU: Noce gniewu, jw., 1948, nr 12. -50. R. SHERIFF: Kres wędrówki, jw., 1945, nr 49. -51–53. G. SHAW: Candida, jw., 1946, nr 27; Nowa umowa małżeńska, jw., nr 27; Pigmalion, jw., 1945, nr 51. – 54. SOFOKLES: Antygona, jw., nr 44. – 55. A. de USSEAU i J. GOW: Korzenie sięgają głęboko, jw., 1948, nr 15. – 56. L. de VEGA: Owcze źródło, jw., nr 18.

• Varia

57. Amatorzy opery walczą o samolot, „Kurier Poranny” 1934, nr 64; 58. Teatr na Pohulance, jw., nr 82–83; 59. Scena do robotnika. Teatr, który krążyć będzie po przedmieściach, jw., 1935, nr 184; 60. Orfeusz w teatrze podziemnym, „Czas” 1939, nr 1; 61. T. BREZA i S. DYGAT: Zamach, akt 1, „Odrodzenie” 1946, nr 4.

▼ Literatura przedmiotu

• Opracowania ogólne

Słownik współczesnych pisarzy polskich (seria I i II), 1. – T. DREWNOWSKI: Breza, Warszawa 1968.

Źródło: Ewa Dąbek-Derda Tadeusz Breza [w:] Słownik polskich krytyków teatralnych, pod red. Eleonory Udalskiej, t. 1, Warszawa 1994.
Zachowano konwencję bibliograficzną źródłowej publikacji, rozwiązano skróty tytułów czasopism.