Autorzy

ELSNER Józef Ksawery (1 czerwca 1768 Grodków na Śląsku – 18 kwietnia 1854 Elsnerowo pod Warszawą), kapelmistrz. Był synem Jana Franciszka Elsnera, stolarza (wyrabiającego m.in. instrumenty muzyczne), i Anny Barbary z domu Matzkin, mężem – Karoliny Elsner.

Wiadomości o szwedzkim pochodzeniu rodziny Elsnerów (podane przez Wojciecha Bogusławskiego i Fredynanda Hoesicka) są mylne. W domu mówił po niemiecku, kształcił się w Grodkowie, następnie we Wrocławiu, jednocześnie uczył się gry na instrumentach i teorii muzyki. Obdarzony pięknym głosem, śpiewał w chórze, uczestniczył w koncertach, był zaangażowany do teatru wrocławskiego, by śpiewał za kulisami dla wzmocnienia chóru w tragedii Lanassa (Sumariusz, s. 32). Już w tym okresie komponował utwory instrumentalne i wokalne, zaczął nawet pisać operę.

W 1786–88 zgodnie z wolą ojca studiował na uniwersytecie wrocławskim teologię, potem medycynę. W 1789 wyjechał do Wiednia i tu zdecydował się obrać zawód muzyka. Od jesieni 1791 do wiosny 1792 był skrzypkiem orkiestry teatralnej w Brnie.

Lwów

Od wiosny 1792 pracował jako kapelmistrz w niemieckim teatrze we Lwowie. Tutaj ożenił się z Klarą Abt, która wkrótce zmarła. W tym okresie skomponował też i wystawił swą pierwszą operę, jeszcze z tekstem niemieckim, Ibrahim und Abdallah, oder Die seltenen Bruder (22 lutego 1795). Antreprener lwowski, Franz Bulla zaczął z czasem zalegać z wypłatą gaż, wobec czego Elsner odszedł z teatru wiosną 1796. Odtąd przez kilka miesięcy urządzał we Lwowie koncerty symfoniczne.

Wkrótce jednak Wojciech Bogusławski, który przejął antrepryzę teatru niemieckiego zaproponował mu powrót do teatru, co też dokonało się najprawdopodobniej we wrześniu 1796. W tym samym czasie, jak twierdził Elsner, Wojciech Bogusławski zaproponował mu skomponowanie muzyki do swego dramatu Iskahar. Ależ panie Bogusławski! zastanów się! wszakże nie dość biegły jestem w języku polskim, bym mógł dorabiać muzykę do tekstu polskiego! – miał zawołać zdumiony kompozytor. Da się to jakoś zrobić, byłeś pan tylko chciał – odparł Bogusławski, a na znak zgody podaliśmy sobie ręce (Sumariusz, s. 102). Faktem jest, że Elsner napisał muzykę do Iskahara, którego wystawiono w teatrze lwowskim wiosną 1797. Odtąd już współpracował z Bogusławskim jako kapelmistrz i kompozytor, aż do samego końca jego antrepryzy.

Warszawa

Latem 1799 przeniósł się z Bogusławskim do Warszawy i osiedlił się tu na stałe. Był wolnomularzem, należał do warszawskiej loży „Pod złotym lichtarzem”, a dzięki swoim stosunkom przyczynił się do złagodzenia represji, które dotknęły Bogusławskiego ze strony władz pruskich w tzw. aferze „Ottona z Wittelsbach” (1801).

W teatrze polskim był „dyrektorem muzyki” i wykazał na tym stanowisku niezwykłą energię. Wkrótce po przyjeździe do Warszawy utworzył w teatrze liczny i dobry chór, który był jednocześnie szkołą śpiewu. Dwie wychowanki tej szkoły, Zofia Petrasch i Karolina Stefani, odniosły wkrótce ogromne sukcesy w operach Przerwana ofiara i Zaczarowany flet. Opera polska doszła wówczas do rozkwitu przyprawiając o bankructwo konkurencyjną operę włoską (1803). Zwycięstwo to przypieczętowało przyjaźń Elsnera z Bogusławskim. Bardzo czynny jako nauczyciel i dyrygent, nadal komponował wówczas muzykę do dramatów i oper. Nadto założył wydawnictwo, które publikowało nuty popularnych polskich pieśni i arii. Z teatrem Bogusławskiego wyjeżdżał także do innych miast. 23 czerwca 1802 ożenił się ze swą uczennicą, Karoliną Drozdowską. Od kwietnia do późnej jesieni 1805 przebywał w Lipsku i Paryżu. 17 listopada 1805 został członkiem przybranym Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W czasach Księstwa Warszawskiego jego stosunki z Bogusławskim uległy pogorszeniu z przyczyn niezupełnie do dzisiaj wyjaśnionych. W konflikcie, który wiosną 1807 poróżnił dyrekcję z zespołem Elsner stanął po stronie zespołu. Został jednak w teatrze i nadal sprawował swe funkcje utrzymując na wysokim poziomie repertuar i zespół operowy.

W 1814 był jednym z akcjonariuszy w towarzystwie akcyjnym, które zorganizował Ludwik Osiński pragnąc wykupić antrepryzę z rąk Bogusławskiego. Za dyrekcji Osińskiego Elsner nadal był „dyrektorem muzyki”, popadł jednak w ostry konflikt z Karolem Kurpińskim (drugim dyrygentem od 1811). 1 lipca 1824 Dyrekcja Rządowa Teatru Narodowego zwolniła go ze stanowiska na kategoryczne żądanie Kurpińskiego.

Pedagog Chopina

Był bardzo czynny jako pedagog. Od 1815 wykładał w Szkole Dramatycznej, od 1817 w zorganizowanej wg jego projektu Szkole Elementarnej Muzyki i Sztuki Dramatycznej; od 14 grudnia 1818 był dyrektorem tej szkoły. Od 1821 do upadku powstania w 1831 wykładał w Instytucie Muzyki i Deklamacji, także powstałym z jego inicjatywy, w 1826 przemianowanym na Szkołę Główną Muzyki; tu wykształcił wielu wybitnych muzyków, m.in. Fryderyka Chopina. W 1835–39 uczył w szkole śpiewu przy Teatrze Wielkim.

W 1839 otrzymał emeryturę. Tegoż roku wyjechał do Petersburga, gdzie przebywał cztery miesiące. 14 lipca 1845 uległ częściowemu paraliżowi. Dwukrotnie, latem 1845 i 1847, wyjeżdżał na kurację do Piszczan. Działalność kompozytorską uprawiał do 1849. W 1852 obchodził pięćdziesięciolecie ślubu i z tej okazji wręczono mu medal od wielbicieli jego arcydzieł w kraju utworzonych. Zmarł w swojej posiadłości, gdzie spędził ostatnie lata życia.

Wychowany w duchu Oświecenia, zwolennik powszechnej tolerancji, Elsner wykazywał jednocześnie znaczną giętkość wobec kolejnych władców kraju z jednakową gorliwością sławiąc cesarza austriackiego, króla pruskiego, Napoleona, Aleksandra I, Mikołaja I, a nawet gen. Iwana Paskiewicza. To pewno najsilniej podsycało niechęć, jaką w niektórych kołach okazywano mu w ostatnich okresach jego życia. Niesprawiedliwie jednak odmawiano mu bliższych związków z polskością.

W rzeczywistości, choć wychowany w środowisku niemieckim, Elsner mocno się związał z polskim społeczeństwem i polską kulturą, nauczył się dość dobrze po polsku i niezmiernie zasłużył się jako organizator polskiego życia teatralnego i muzycznego, nauczyciel, teoretyk, krytyk i kompozytor.

Dorobek twórczy

Na jego twórczość złożyło się wiele gatunków muzycznych m.in. msze, symfonie, oratoria (przeważnie mniejszej wartości). Ważniejsze są utwory napisane dla teatru, obejmujące mnóstwo okolicznościowych kantat, kompozycji antraktowych, ilustracji muzycznych, komediooper, wreszcie dwa balety i dziewięć oper wieloaktowych. Z tych tylko dwie napisał Elsner do niemieckich tekstów. Pozostałe miały polskie libretta; największe powodzenie osiągnął Leszek Biały (2 grudnia 1809). Po 1831 wszystkie zeszły z afisza, odegrały jednak ważną rolę w rozwoju polskiej twórczości operowej. Niektóre fragmenty z jego utworów, zwłaszcza z komediooper, jak np. polonez z Siedem razy jeden, cieszyły się w XIX w. wielką popularnością.

Jeszcze pod panowaniem pruskim Elsner zwalczał uprzedzenia do języka polskiego dowodząc, że nadaje się do śpiewu nie gorzej od innych. Prowadził tę kampanię i później, także na forum międzynarodowym, m.in. w pierwszym zarysie dziejów opery polskiej: Die Oper der Polen („Allgemeine Musikalische Zeitung”, 1812). Problem zastosowania języka polskiego w operze przywiódł go do studiów teoretycznych, których owocem była ważna dla rozwoju wiersza polskiego Rozprawa o metryczności i rytmiczności języka polskiego, cz. I Warszawa 1818, cz. II w rękopisie. Napisał także kilka podręczników oraz Sumariusz moich utworów muzycznych z objaśnieniami o czynnościach i działaniach moich jako artysty muzycznego (Warszawa 1849, wznowienie Kraków 1957).

Bibliografia

W. Bogusławski: Dzieła dramatyczne, t. VII, Warszawa 1823 s. 11–30; EdS IV; Got: Na wyspie Guaxary; F. Hoesick: Z papierów po Elsnerze, Warszawa 1901; T. Joteyko: Józef Elsner, Warszawa 1934; A. Nowak-Romanowicz: Józef Elsner, Kraków 1957 (tu bibl., ikon. i il.); PSB VI (Z. Jachimecki); J. Reiss: Ślązak Józef Elsner – nauczyciel Chopina, Katowice 1936; SMP (tu bibl.); TE V.

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji. Śródtytuły i wyróżnienia od redakcji.