Autorzy

ros. Булгаков, Михаил Афанасьевич; pol. Bułhakow, Michaił Afanasjewicz^[1]

Stalin igrał z nim jak kot z myszką. Bułhakow nie podzielił losu Osipa Mandelsztama i Izaaka Babla tylko dlatego, że wcześniej zapadł na śmiertelną chorobę. Wybitny dramatopisarz, powieściopisarz, nowelista, zapisał się w historii przede wszystkim jako autor kultowej powieści Mistrz i Małgorzata, powieści tak „groźnej”, że po raz pierwszy w pełnej wersji została opublikowana w Związku Radzieckim dopiero w 1989 (w Polsce w 1981 roku).

Był synem profesora teologii kijowskiej Akademii Duchownej, sam studiował medycynę i praktykował ten zawód przez kilka lat w skrajnych warunkach. W 1916 został zmobilizowany i wysłany do prowincjonalnego szpitala w Nikolskoje w guberni smoleńskiej, a w 1917 do Wiaźmy. Dziesięć lat później w opowiadaniu Morfina opisze swoje doświadczenia stamtąd, szczególnie walkę z narkotykiem, od którego się uzależnił. Rok później został wcielony do armii Denikina i wraz z nią wyjechał na Północny Kaukaz. Pobyt we Władykaukazie utrwalił w powieści Zapiski młodego lekarza (1925).

W 1921 borykający się z ciągłym brakiem pieniędzy Bułhakow przyjechał do Moskwy. Pisał dla kilku gazet, pracował jako komisarz oświaty w ministerstwie edukacji i jako redaktor „Gudoka”, pisma Związku Kolejarzy, był nawet konferansjerem w niewielkim teatrzyku. W 1922 zaczął współpracę z pismem „Nakanunie” wydawanym w Berlinie; w latach 1922–1924 ukazały się tam fragmenty powieści Biała gwardia, Zapisków młodego lekarza, Notatek na mankietach. W latach 1924–1925 powstały dwa utwory satyryczno-groteskowe Fatalne jaja oraz Psie serce, które jednak nie zostały wówczas opublikowane. W czasopiśmie „Nedra” ukazało się natomiast opowiadanie fantastyczne Diaboliada.

W tym czasie Bułhakow rozpoczął współpracę z MChAT-em – na zamówienie teatru powstała sceniczna adaptacja Białej gwardii, powieści poświęconej tragicznym losom inteligencji rosyjskiej w okresie rewolucji i wojny domowej 1918– 1919. Premiera zatytułowana Dni Turbinów odbyła się w październiku 1926 i rozpętała burzę. „Publiczność odbierała ją jako podzwonne po kontrrewolucyjnym białym ruchu. Z tego powodu reakcje widzów były zróżnicowane. Niektórzy na widok ukazanych na scenie z sympatią białych oficerów, którzy w rzeczywistości niedawno jeszcze walczyli przeciwko Czerwonej Armii, płakali, nawet mdleli. Inni przeciwnie, z zawziętości sięgnęliby po broń, gdyby ją mieli” – pisał Solomon Wołkow. Widzowie tłumnie przychodzili na przedstawienie, jednak urzędnicy (choćby z cenzury) oraz część krytyków zorganizowali polityczną nagonkę na autora, uznając Dni Turbinów za politycznie niesłuszne. Dramat zszedł ze sceny po dwustu osiemdziesięciu przedstawieniach, nie pozwolono też na wystawienie go w innych teatrach.

W tym samym roku Teatr Wachtangowa wystawił Mieszkanie Zojki, na pozór podobną do innych komedii z czasów NEP-u satyrę na burżujów spiskujących po rewolucji przeciwko władzom. To jednak tylko pierwsza warstwa sztuki. „Farsa o strasznych mieszczanach, odczytana w kontekście innych jego dzieł, odsłania takie same, charakterystyczne dla pisarstwa Bułhakowa cechy: przenikliwy zmysł satyryczny, dowcip dialogu, umiejętność konstruowania sytuacji, w których od realizmu do absurdu jest tylko jeden krok. Mieszkanie Zojki staje się krzywym zwierciadłem świata, który oszalał, gdzie nie ostały się żadne wartości (…), któremu zabrano wyższą zasadę i wiarę w moralne wartości, w którym można nauczyć się żyć, ale którego nie sposób pokochać”– pisał Jerzy Jarzębski. I znów widzowie reagowali entuzjastycznie, a krytycy odnajdywali w sztuce „elementy kontrrewolucyjne”. Mieszkanie Zojki zagrano dwieście razy i zdjęto afisza.

W marcu 1927 Bułhakow złożył w moskiewskim Teatrze Kameralnym swoją kolejną sztukę – Szkarłatną wyspę, komedię napisaną w konwencji teatru w teatrze. Nieoczekiwanie dla samego autora zezwolono na premierę – odbyła się ona w grudniu 1928 roku. W sztuce Bułhakow atakował przede wszystkim cenzurę, której „terror giął karki, rodząc załganych lizusów i serwilistów” (Andrzej Drawicz) – oportunistycznych pisarzy i reżyserów, dla których uratowanie zagrożonej premiery stawało się celem uświęcającym środki.

Szkarłatną wyspę zdjęto z afisza po roku. Kolejna sztuka Bułhakowa, Bieg (Ucieczka, 1928), kontynuacja Dni Turbinów mówiąca o horrorze wojny domowej, w opinii władz gloryfikowała emigrację i białych generałów – została zdjęta w MChAT po próbie generalnej.

Lata 1928–1929 to czas intensywnej politycznej nagonki na pisarza. Nie tylko sztuki Bułhakowa znikały z dnia na dzień z repertuaru teatrów, także wydawnictwa nie przyjmowały do druku jego utworów. We wrześniu 1929 w liście do Maksyma Gorkiego pisał: „Wszystkie moje sztuki zostały zakazane, nikt nie wydrukuje mi ani linijki, żadnej gotowej pracy nie mam, nie otrzymuję ani kopiejki honorarium. Żadna instytucja ani osoba nie odpowiada na moje prośby. Słowem wszystko, co napisałem w ciągu dziesięcioletniej pracy w ZSRR, zostało zniszczone. Pozostaje jeszcze zniszczenie ostatniego – mnie samego”.

Pisze też wówczas swój często cytowany list do Stalina: „Zwracam się do władzy radzieckiej o humanitarne potraktowanie mojej osoby i wspaniałomyślne pozwolenie mnie, pisarzowi, który nie może być przydatny u siebie, w ojczyźnie, na wyjazd. Jeśli to, co napisałem, okaże się nieprzekonywające i zostanę skazany na milczenie do końca życia w ZSRR, w takiej sytuacji prosiłbym Rząd Radziecki o zapewnienie mi pracy w mojej specjalności i skierowanie mnie do pracy w teatrze w charakterze etatowego reżysera. (…) Jeżeli nie otrzymam nominacji reżyserskiej, proszę o etat statysty. A jeśli nie wolno mi być nawet statystą, to proszę o etat zwykłego robotnika scenicznego. Jeśli nawet to okaże się niemożliwe, to proszę Rząd Radziecki, żeby zadysponował moją osobą w taki sposób, jaki uważa za właściwy, ale żeby tak czy inaczej mną zadysponował, albowiem obecnie przede mną, dramaturgiem, autorem pięciu sztuk, znanym w ZSRR i za granicą – jedynie nędza, ulica i śmierć”.

List odniósł pewien skutek – podobno dzięki interwencji Gorkiego – Bułhakow został zatrudniony w MChAT jako asystent reżysera, w październiku 1931 otrzymał zgodę na wystawienie Moliera, czyli zmowy świętoszków (1929) – sztuki o losie twórcy skazanego na łaskę despotycznego władcy. W dniu 15 stycznia 1932 wznowiono Dni Turbinów. Próby Moliera ciągnęły się, w 1934 reżyserię przejął Stanisławski, a ostatecznie do premiery doprowadził dopiero w 1936 roku Niemirowicz-Danczenko. Sztuka niedługo utrzymała się na afiszu. Po miażdżącym artykule w „Prawdzie” została zdjęta z repertuaru i zakazana. Nawet Batumi, dramat o latach rewolucyjnej działalności Stalina, został – osobiście przez niego – objęty zakazem wystawienia i publikacji. To samo spotkało Iwana Wasiljewicza o Iwanie Groźnym, z akcją przeniesioną we współczesne w czasy, a także Ostatnie dni i adaptację Don Kichota dla Teatru Wachtangowa.

Stopniowo Bułhakow pozbawiany był wszelkich dochodów, odmówiono mu także paszportu. Nie mogąc liczyć na honoraria za druk czy przedstawienia, próbował sił jako aktor – zagrał Sędziego w przedstawieniu Klub Pickwicka.

Największe dzieło, Mistrza i Małgorzatę, zaczął pisać w 1928 roku i redagował je niemal do ostatnich dni swojego życia. Zmarł 10 marca 1940 na skutek nerczycy, nieuleczalnej choroby, na którą zmarł również ojciec pisarza.

„Był bardzo utalentowanym dramaturgiem, jednym z nielicznych w tej dziedzinie współczesnych rosyjskich talentów z Bożej łaski. Spełnienie sceniczne dramatu jest jednak sprawą instytucjonalną: wymaga odpowiednich warunków. Te były od początku bardzo trudne. Albo więc pisał przy udziale wewnętrznego cenzora, albo cenzurowano go i ugniatano post factum. Rezultaty okazały się nierówne; obok sztuk bardzo dobrych rzeczy słabsze o świetnych fragmentach, poza tym błahsze, bardziej konwencjonalne i zgoła słabe. Wielkiego dzieła dramatycznego nie stworzył” – pisał Andrzej Drawicz w biografii Bułhakowa.

Warto dodać, że dla teatru była także adaptowana proza Bułhakowa: Mistrz i Małgorzata (wielokrotnie), Notatki na mankietach, Powieść teatralna oraz opowiadania Psie serce, Fatalne jaja i Morfina.

Bibliografia

Wydania utworów

• Bieg. Utwory sceniczne (Dni Turbinów, Mieszkanie Zojki, Szkarłatna wyspa, Bieg), przeł. Krzysztof Tur, Janina Karczmarewicz-Fedorowska, Halina Zakrzewska, Łuk, Białystok 1994;
• Powieść teatralna, Rytm, Warszawa 1994;
• Szkarłatna wyspa. Utwory dramatyczne (Szkarłatna wyspa; Molière, czyli Zmowa świętoszków; Adam i Ewa; Iwan Wasiljewicz; Ucieczka; Aleksander Puszkin), przeł. Witold Dąbrowski, Irena Lewandowska, Jerzy Pomianowski i in., Muza, Warszawa 1994;
• Don Kichot, sztuka według Cervantesa, Oficyna Literacka, Kraków 1996;
• Mistrz i Małgorzata, Muza, Warszawa 2002;
• Bułgakow, Michał: Mistrz i Małgorzata. Czarny mag, przeł. Krzysztof Tur, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2016.

Opracowania

• Gourg, Marianne: Michał Bułhakow 1891–1940. Mistrz i jego los, przeł. Józef Waczków, Czytelnik, Warszawa 1997;
• Schoeller, Wilfried F.: Michaił Bułhakow, przeł. Barbara Kocowska, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000;
• Drawicz, Andrzej: Mistrz i diabeł. O Michale Bułhakowie, Muza, Warszawa 2002;
• Sokołow, Boris: Michaił Bułhakow. Leksykon życia i twórczości, przeł. Alicja Wołodźko-Butkiewicz, Iwona Krycka, Jolanta Skrunda, Trio, Warszawa 2003.

Źródło: Stanisław Marczak-Oborski, Przewodnik teatralny, wyd. internetowe, uzup.: Hanna Adamkowska i Anna Nastulanka, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2017 [w przygotowaniu]