Gabriela Zapolska
ZAPOLSKA Gabriela,
właśc. Maria Gabriela Stefania z Korwin-Piotrowskich, l°v. Śnieżko-Błocka, 2°v. Janowska
(30 marca 1857 Podhajce pod Łuckiem – 21 grudnia 1921 Lwów),
aktorka, reżyser, dyrektor teatru.
Była córką Wincentego Korwin-Piotrowskiego, marszałka szlachty wołyńskiej, i Józefy Karskiej, żoną Stanisława Janowskiego. Uczyła się we Lwowie w Sacré-Coeur i na pensji. 28 września 1876 wyszła w Częstochowie za oficera rosyjskiego Konstantego Śnieżko-Błockiego i zamieszkała z mężem w Warszawie.
9 listopada 1879 debiutowała pod nazwiskiem męża w amatorskim zespole Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności i odtąd występowała tu do kwietnia 1880. Wkrótce rozstała się z mężem i postanowiła zarabiać na życie jako aktorka. 26 stycznia 1882 debiutowała w teatrze krakowskim jako Margot (Spudłowali) przybierając pseudonim Zapolska, którego odtąd stale używała. Jednocześnie rozpoczęła działalność pisarską szybko zdobywając rozgłos swoimi nowelami, powieściami i dramatami.
W teatrze krakowskim pracowała do końca sezony, potem występowała w galicyjskich zespołach wędrownych (kolejno J. Piaseckiej i H. Lasockiego), od października do grudnia 1882 w teatrze poznańskim, a od stycznia do 27 lutego 1883 w polskim zespole J. Teksla i F. Wesołowskiego w Petersburgu. W 1883–85 była aktorką teatru lwowskiego, a w 1885–87 teatru poznańskiego; z zespołem tego teatru wyjeżdżała również do innych miast, m.in. do Wrocławia. W kwietniu i maju 1887 odbyła ze Stanisławem Trapszą tournée obejmujące Brodnicę, Bydgoszcz, Chełmno, Gniezno, Inowrocław, Kępno, Koronowo, Lubawę, Ostrów Wielkopolski, Strzelno, Toruń i Wąbrzeźno. Latem 1887 przyjechała do Warszawy i debiutowała w Warszawskich Teatrach Rządowych: 13 lipca w tyt. roli Francillon, a 24 września w tytułowej roli Nory. Nie została jednak zaangażowana i ponownie ruszyła na prowincję. W sierpniu występowała w Łodzi i Ciechocinku, we wrześniu w Mławie, w sez. 1887–88 w Łodzi, w sierpniu 1888 w Lublinie, potem w Piotrkowie. Znękana niepowodzeniami, w nocy z 2 na 3 października 1888 usiłowała tu popełnić samobójstwo. Odratowana, leczyła się w Warszawie, następnie wyjechała do Krakowa, gdzie wystąpiła gościnnie w tytułowej roli Nory (13 i 16 kwietnia 1889).
W jesieni 1889 udała się do Paryża pragnąc zostać aktorką francuską. W 1889–91 odbywała tu studia aktorskie pod kierunkiem Talbota i M. Samary występując jednocześnie w drobnych rolach w teatrach bulwarowych. Od lutego 1892 do lutego 1894 występowała w Théâtre Libre, a w początkach 1895 (dwukrotnie) także w Théâtre de l'Oeuvre. Nadto uczestniczyła w Paryżu w amatorskich przedstawieniach polskich studentów. W maju 1895 wróciła do Warszawy. 5 sierpnia po raz drugi debiutowała w WTR w roli Matki (Lep); nie została jednak zaangażowana. Latem występowała w warszawskim teatrzyku ogródkowym Wodewil, a w październiku i listopadzie w Krakowie. Reszta sezonu upłynęła jej na występach gościnnych w Lublinie (grudzień), Częstochowie (luty 1896), Kielcach (marzec), Radomiu (kwiecień), Dąbrowie Górniczej (maj). Latem 1896 występowała w warszawskim teatrzyku ogródkowym Wodewil. 29 września 1896 po raz trzeci debiutowała w WTR, jako Gilberta (Frou-Frou), ale i tym razem bez powodzenia. Wyjechała więc na występy gościnne do zespołu J. Puchniewskiego w Łomży (listopad). Następny sezon znowu przebyła na występach gościnnych: w Lublinie (styczeń 1897), Płocku i Włocławku (marzec), Petersburgu (kwiecień i maj). Latem 1897 występowała w warszawskich teatrzykach ogródkowych Bagatela, Wodewil i Eldorado. W 1897–99 była aktorką teatru krakowskiego, a w sez. 1899/1900 teatru lwowskiego. Poróżniona z Tadeuszem Pawlikowskim, musiała opuścić scenę, gdy ten objął dyrekcję teatru we Lwowie.
Odtąd poświęciła się wyłącznie pracy pisarskiej. 9 listopada 1901 wyszła w Dąbrowie pod Nowym Sączem za malarza, Stanisława Janowskiego. Jesienią 1902 przeniosła się z mężem do Krakowa, gdzie otworzyła szkołę dramatyczną; sama uczyła wymowy, deklamacji i gry aktorskiej, pozostałe przedmioty wykładali: S. Janowski, W. Feldman i T. Konczyński. Do uczniów tej szkoły należeli m.in. M. Dulęba, J. Krzewiński i J. Węgrzyn. Wiosną 1903 otrzymała koncesję, utworzyła ze swoich uczniów zespół i uruchomiła teatr pod nazwą Scena Niezależna. W jego repertuarze znalazły się m.in. utwory Maurice'a Maeterlincka i trzech autorów z kręgu Théâtre Libre (E. Goncourt, A. Guinon, G. de Maupassant). W marcu i w kwietniu dała trzy przedstawienia w Krakowie, później dwa w Zakopanem. Rychło jednak zniechęciła się i zwinęła to przedsięwzięcie. Do końca 1903 przebywała w Zakopanem.
W początku 1904 przeniosła się do Lwowa; tu mieszkała do końca życia oddając się pracy pisarskiej, która zaczęła wówczas zyskiwać największe uznanie. Oprócz licznych powieści, nowel i in. utworów literackich pisała również recenzje teatralne, a w 1900–01 była stałą recenzentką w „Słowie Polskim” (recenzje jej z tego okresu zostały wydane w tomie I Sfinks przemówi, Lwów 1922).
Działalność teatralną wznowiła w 1907–08. Trzykrotnie tworzyła wówczas zespół aktorski, który p.n. Teatr Gabrieli Zapolskiej występował w mniejszych miastach Galicji. Za pierwszym razem grano Moralność pani Dulskiej (marzec i kwiecień 1907); za drugim Ich czworo oraz Żołnierza i bohatera (marzec i kwiecień 1908); za trzecim Skiza (listopad i grudzień 1908). Zapolska nie uczestniczyła jednak w tych wyprawach; kierownictwo artyst. sprawował S. Janowski. W 1912–13 współpracowała we Lwowie z Teatrem Premier i Teatrem Niezależnym. Były to jednak dorywcze i luźne związki.
Dosyć wysoka, w młodości zgrabna, miała wyrazistą twarz „o zimnym spojrzeniu dużych, czarnych oczu”, głos niezbyt duży, „wysoki, cienki, zmatowany” (Teofil Trzciński).
Jej działalność aktorską znaczyły ciekawe inicjatywy repertuarowe, nieraz w skali krajowej, a nawet europejskiej. Kiedy 25 stycznia 1883 wystąpiła w Petersburgu w tytułowej roli Nory, było to pierwsze wykonanie tej roli w Rosji i zwróciło uwagę opinii rosyjskiej na twórczość Ibsena.
Jej ambicje aktorskie były jednak niewspółmierne do jej możliwości. „Dzięki bystrej inteligencji – pisze Teofil Trzciński – wchłonęła ona wiele wiedzy technicznej ze szkoły teatrów paryskich, lecz w operowaniu tym materiałem nie wyczuwało się mocnego temperamentu aktorskiego; brakło indywidualnego tonu”. W latach dziewięćdziesiątych nie bez powodzenia grywała niektóre role o charakterze tragicznym, jak np. Pani Rollison (Dziady), Pani Wielhorska (Tamten). „Najbardziej w swoim żywiole czuła się jednak pisarka-aktorka w sztukach nowoczesnych, odtwarzając kobiety górujące nad otoczeniem, subtelne, błyskotliwe, dowcipne, ironizujące, a nawet nieświadomie komiczne”.
Bibliografia
J.Bieniasz: Gabriela Zapolska, Wrocław 1960 (il.); Czachowska: Zapolska (tu bibl. i il.); J. Lorentowicz: Spojrzenie wstecz, Warszawa 1935 s. 122–135; Z. Raszewski: Działalność teatralna Gabrieli Zapolskiej. Odb. Pam. Ht. 1951; Trzciński: O teatrze; G. Zapolska: Dramaty. Wrocław 1960 i Wrocław 1961 (tu wstęp Z. Raszewskiego s. IX-CXXIV; IX-LXXX); Zapolska: Listy (il.).
Ikonografia
S. Janowski: Z. jako Wielhorska (Tamten), akw., 1898 – MHKraków; S. Janowski: Portrety, akw. i olej – MTWarszawa; S. Janowski: Portret, olej, ok. 1903 – Muzeum Mickiewicza, Warszawa; S. Janowski: Portret, olej – Teatr im. Słowackiego, Kraków; T. Pruszkowski: Portret, olej, repr. Kobieta Współczesna 1932 nr 5; P. Serusier: Z. jako Diakonisa (Hanusia), drzew., repr. Prz. tyg. 1894 nr 6; S. Janowski: Portret, rys., 1910 – zb. S. Linowska, Warszawa; NN: Z. w roli Nory (Nora), karyk., rys., repr. Filler: Melpomena; Fot. pryw. i w rolach – IS PAN, MHKraków, MTWarszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i skróty używane w źródłowej publikacji.
