Edith Wharton
WHARTON Edith
(ur. 24 stycznia 1862, Nowy Jork, USA
- zm. 11 sierpnia 1937, Saint Brice-sous-Fort koło Paryża, Francja)
Powieściopisarka, nowelistka i pamiętnikarka. Edith Newbold Jones Wharton pochodziła z zamożnej rodziny Newbold Jonesów należącej do nowojorskiej elity. Miała dwóch starszych o kilkanaście lat braci. Otrzymała staranne wykształcenie prywatne. Mieszczański tryb życia, w którym ją wychowywano, nużył ją. Wyjechała w podróż po Europie. Mając dwadzieścia trzy lata wyszła za mąż za starszego od niej o dwanaście lat Edwarda Robbinsa Whartona, bostońskiego milionera, który jak się prędko okazało miał skłonności tak do neurastenii, jak i do hulaszczego trybu życia. Dzieliła czas między życie w Nowym Jorku a pobyt w posiadłości The Mount w Lenox, w stanie Massachusetts. Jednak w przeciwieństwie do męża życie towarzyskie jej nie pociągało. Zajęła się pisaniem. Pierwsze opowiadanie opublikowała w 1891 roku w piśmie "Skribner`s". Sześć lat później ukazała się jej pierwsza książka - poradnik o urządzaniu domów zatytułowany po prostu "The Decoration of Houses". W 1902 roku nawiązała korespondencyjną przyjaźń z pisarzem Henry Jamesem, na którego prozie zaczęła się wzrorować w swych próbach pisarskich. W 1902 roku zadebiutowała jako powieściopisarka książką zatytułowaną "The Valley of Decision". Trzy lata później, w 1905 roku wydała swoją pierwszą wybitną powieść - "Dom radości", której akcja toczy się w arystokratycznych kręgach Nowego Jorku. To historia młodej dziewczyny poszukującej bogatego męża. Dla utrzymania swej pozycji towarzyskiej wplątuje się w sieć intryg, które w finale zakończą się dla niej tragicznie. Wharton wnikliwie przedstawiła w swej powieści złożone problemy socjologiczne, moralne i psychologiczne nurtujące wyższe sfery. Tymczasem jej małżeństwo ulegało stopniowemu rozpadowi, z powodu pogłębiającej się choroby męża oraz jego rozrzutności finansowej. Ostatecznie rozwód nastąpił w roku 1913, ale jeszcze przed ogłoszeniem separacji Wharton wdała się w ognisty romans z Mortonem Fullertonem - dziennikarzem, playboyem i biseksualistą. W 1907 roku, po rozstaniu z kochankiem, pisarka wyjechała na stałe do Francji. Zamieszkała przy Rue de Varenne 53. Związała się z Walterem Berrym, Amerykaninem, późniejszym prezesem Amerykańskiej Izby Handlowej. Do Ameryki powróciła tylko raz, by odebrać przyznaną jej za powieść "Wiek niewinności" nagrodę Pulitzera w roku 1920.
We Francji Wharton robiła coraz większą karierę literacką. W 1911 roku ukazała się jedna z jej najwybitniejszych powieści - "Ethan Frome". W tej książce pojawia się nowa tematyka i nowe tło. To ponura relacja o życiu farmerów w Nowej Anglii, których nędzne gospodarstwo pozwala jedynie na wegetację, a miłość przynosi nieszczęście. W dwa lata później w powieści "Zwyczaj tego kraju" pisarka wraca do satyry społecznej. Szczególnie silnie przejawia się tu pogarda Wharton dla pseudokultury życia salonowego. Bohaterka jej książki poprzez kolejne małżeństwa i rozwody dąży do uzyskania wyższego statusu towarzyskiego. Krytyką obejmuje autorka zarówno arystokrację europejską, jak i nowojorskich nowobogackich.
W czasie I wojny światowej Wharton pracowała społecznie w Paryżu. W 1918 roku wydała wspomnienia z tego okresu w formie powieści zatytułowanej "Nad Marną". Dwa lata później ukazała się jej ostatnia wielka powieść obyczajowa - "Wiek niewinności". W dorobku Wharton znajdują się ponadto cztery krótkie opowieści objęte wspólnym tytułem "Stary Nowy Jork" (1924), powieść "Nagroda dla matki" (1925), "Bogowie przybywają" (1932), zbiór wierszy - "Artemida do Arteona" (1926), książki podróżnicze (między innymi "W Maroku" z 1920 roku), nowele (wśród nich "Ksingu i inne opowiadania" z 1916 roku), opowiadania wojenne ("W domu") i opowieści z dreszczykiem. W 1925 roku Wharton wydała książkę "O sztuce pisania powieści". W 1934 roku ukazała się jej autobiografia "Spojrzenie wstecz", w której przyznaje, jak wielki wpływ na jej twórczość miało pisarstwo Henry Jamesa.
Była cenioną i podziwianą pisarką. O jej przyjaźń i uznanie zabiegali tacy pisarze jak: Paul Claudel, André Gide, Jean Cocteau, a także młodzi Amerykanie - Scott Fitzgerald, Ernest Hemingway czy Sinclair Lewis, który dedykował jej swojego "Babbita".
Była pierwszą kobietą laureatką Nagrody Pulitzera, którą uhonorowano ją za "Wiek niewinności". Powieść tę w 1993 roku zekranizował, otrzymując pięć nominacji do Oskara, Martin Scorsese, składając tym samym hołd jednej z największych dam amerykańskiej literatury.
