Autorzy

Poetka, autorka dramatów i książek dla dzieci.

Córka Jana Świerczyńskiego, artysty malarza, rzeźbiarza, etnografa, i Stanisławy z Bojarskich. Jej nazwisko jest wynikiem urzędniczej pomyłki w metryce, której nigdy nie sprostowała. Używała kryptonimów: A.Ś., A.Św. i wymyślonego w czasie okupacji, a używanego po wojnie w zagranicznych wydaniach wierszy pseudonimu Anna Swir.

Ukończyła gimnazjum Janiny Tymińskiej w Warszawie (matura 1927), następnie studiowała polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim; z zamierzonych studiów w Akademii Sztuk Pięknych nie podjęła względów materialnych.

W 1930 debiutowała wierszem Śnieg („Płomyk” nr 19). Za właściwy debiut uważała jednak wiersz Południe („Wiadomości Literackie” 1934 nr 29), nagrodzony (ex aequo z Tadeuszem Hollendrem i Wacławem Husarskim) pierwszą nagrodą Turnieju Młodych Poetów zorganizowanym przez ten tygodnik. W 1936 nakładem własnym autorki ukazała się książka Wiersze i proza. W tym samym roku została członkinią Związku Zawodowego Literatów Polskich (od 1949 Związku Literatów Polskich). W latach 1936–1939 była redaktorem pisma dla dzieci „Mały Płomyczek” wydawanego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego. Uczestniczyła w strajku nauczycielskim zorganizowanym w proteście przeciw zawieszeniu Zarządu Głównego ZNP (1937). Publikowała w „Płomyku”, „Płomyczku”, „Kurierze Warszawskim Dzieciom” oraz w tygodniku „Pion”.

Okupację spędziła w Warszawie. Pracowała jako robotnica, salowa, sprzedawczyni, była też kelnerką w cukierni Płomyczanka prowadzonej przez byłych pracowników ZNP.  Uczestniczyła w konspiracyjnym życiu literackim: publikowała w  czasopismach („Kultura Jutra”) i antologiach ukazujących się w podziemiu, brała udział w konkursach literackich. Dramat Orfeusz zdobył w 1942 II nagrodę w konkursie na utwór dramatyczny (zwyciężył wówczas Masław Jerzego Zawieyskiego); w innym konspiracyjnym konkursie zwyciężył jej wiersz Rok 1941 (opublikowany przez Czesława Miłosza w antologii Pieśń niepodległa).  Napisała wówczas powieść dla młodzieży Arkona, gród Świętowita (wyd. 1946), która miała być częścią planowanego cyklu z dziejów Słowian. Na zlecenie konspiracyjnego Polskiego Radia pisała wiersze dla przyszłej rozgłośni w Opolu (ok. 1943; wydane w tomie Śląskie opowieści, Katowice 1982). W czasie powstania warszawskiego była salową w szpitalu na ul. Śliskiej, później ukrywała się w Sochaczewie.

Na początku 1945 zamieszkała w Krakowie. Publikowała swoje utwory m.in. w „Dzienniku Polskim”, „Iskierkach”, „Świerszczyku”, „Tygodniku Powszechnym” (1945–1951), „Życiu Literackim”. Od 1946 była kierownikiem literackim Teatru dla Dzieci „Wesoła Gromadka” w Krakowie przemianowanego w 1948 na Państwowy Teatr Młodego Widza. Funkcję tę pełniła do 1950, następnie poświęciła się wyłącznie pracy literackiej. W tym okresie swoje wiersze i utwory dla dzieci publikowała w „Płomyku”, „Poezji”, „Kulturze”, „Literaturze” i „Szpilkach”.

W 1958 (ponad dwadzieścia lat po debiucie książkowym) nakładem Wydawnictwa Literackiego ukazał się tom Liryki zebrane, gromadzący jej utwory poetyckie z różnych lat (przedwojenne, okupacyjne, utwory z lat 1945-1957 oraz przekłady). W następnych latach wydała sześć książek poetyckich: Czarne słowa (1967, tu również 3 jednoaktówki), Wiatr (1967), Jestem baba (wyd. I 1972), poświęcony powstaniu warszawskiemu Budowałam barykadę (wyd. I 1974), Szczęśliwa jak psi ogon (1978) i pośmiertny  tom Cierpienie i radość (1985).

Współpracowała z Polskim Radiem, tworząc audycje i słuchowiska, głównie dla dzieci i młodzieży. Była również autorką scenariuszy filmów animowanych. Działała w Lidze Kobiet.

W 1953 zawarła związek małżeński z Janem Adamskim (córka Ludmiła, rozwód w 1968).

Twórczość

Za najważniejszą część jej obszernego dorobku literackiego uważa się dzisiaj poezję, zwłaszcza wiersze powstałe w wieku dojrzałym. Stało się tak za sprawą Czesława Miłosza – książka Jakiegoż to gościa mieliśmy (1996) i opracowany przezeń tom Poezja (1997) – oraz książek Renaty Stawowy i Renaty Ingbrant, zwracających uwagę na kobiecą perspektywę tej twórczości. 

Jako autorka dramatów została zapamiętana głównie za sprawą poematu dramatycznego Orfeusz (praprem. 21 września 1946 w reż. Wilama Horzycy, Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu; 31 października 1946  prem. w Starym Teatrze w Krakowie w reż. Władysława Woźnika przy współpracy Edmunda Wiercińskiego, który nie figurował na afiszu; debiut Haliny Mikołajskiej w roli Eurydyki). Temat Orfeusza autorka podjęła już przed wojną (słuchowisko Śmierć Orfeusza w Eksperymentalnym Teatrze Polskiego Radia, reż. Edmund Wierciński, emisja 4 października 1938), w czasie wojny tekst rozbudowała i zmieniła akcenty: „pochwałę małżonki niedoskonałej” zastąpił nacisk na postawę Orfeusza jako „apostoła optymizmu [wierzącego] w walkę wydaną strachowi i męce”; jego „śmierć nie oznacza przegranej, przeciwnie [...] przyszłe zwycięstwo” (W.N.[Wojciech Natanson]: Rozmowa z Anną Świrszczyńską. „Odra” 1947, nr 4, s. 17). Inscenizacje w Krakowie i Toruniu wywołały burzliwe spory: w Krakowie Związek Literatów urządził spotkanie dyskusyjne, podczas którego głos zabrało 30 osób (tzw. „bitwa o Orfeusza”); przedstawienia toruńskiego przed zarzutem „trudności” bronił Stefan Srebrny, swoje założenia interpretacyjne wyjaśniał też sam Horzyca.

W trzech sztukach wczesnopowojennych podejmuje Świrszczyńska temat rozliczeń z czasami okupacji. Jednoaktówka W baraku (nie wystawiona, fragmenty publikowane w „Odrodzeniu” 1945 nr 33 i w „Świetlicy Krakowskiej” 1946 nr 2) to jedna z pierwszych polskich prób dotknięcia tematu Zagłady w dramacie. Dramat Ostrożny (druk 1946, z przeznaczeniem dla scen amatorskich) to oskarżenie postaw kolaboranckich.

Przebojem repertuarowym stał się dramat z 1947 Strzały na ulicy Długiej (17 inscenizacji do 1964), którego akcja dzieje się w okupowanej Warszawie, „sensacyjny melodramat o kobiecie upadłej, ale upadłej dla ratowania męża, którego próbowała wykupić z obozu” (Józef Kelera, Panorama dramatu, Wrocław 1989, s.68).

Świrszczyńska była również autorką sprawnie napisanych komedii muzycznych i fars, adaptacji teatralnych (m.in. Pani Bovary Flauberta, Zakonnica Diderota). Stworzyła libretta baletu Śmierć Eurydyki oraz opero-baletu Miłość Orfeusza – utworów Juliusza Łuciuka.

Dzisiaj największe zainteresowanie budzi cykl groteskowych jednoaktówek, zwłaszcza z tomu Czarne słowa. „Te miniatury dramatyczne są całkiem osobnym wynalazkiem Świrszczyńskiej [...]. Panują w nich reguły całkowicie szalone [...]. Sięga po groteskę jako estetykę najbardziej przylegającą do ambiwalencji związku cierpienia i śmiechu; przedstawia już jednak ów związek nieco inaczej niż w Orfeuszu – śmiech bowiem zostaje tu bardzo konkretnie osadzony w ciele bohatera.” – pisze Ewa Guderian-Czaplińska w gruntownym wstępie do wyboru Orfeusz. Dramaty.

W powszechnej pamięci Świrszczyńska zapisała się przede wszystkim jako autorka dla dzieci i młodzieży. Pisała bajki i opowieści wierszem oraz utwory sceniczne, spośród których największą popularność zdobyły: Farfurka królowej Bony (1947, realizacje w teatrach, radiu i telewizji), O złym księciu Popielu i dobrym Piaście (1960, różne warianty tytułu), a na scenach lalkowych zwłaszcza Tygrys tańczy dla Szu-Hin (1959, różne warianty tytułu; w 1952 wersja „japońska” pt. Dziewczynka z ryżowych pól). Tę ostatnią sztukę Halina Waszkiel określała jako „utwór nie tylko zręcznie nawiązujący do chińskich baśni, wierzeń i obyczajów, ale także wybitny literacko, zwłaszcza w zakresie poetyckiej stylizacji językowej”. Za twórczość dla dzieci Anna Świrszczyńska została m.in. nagrodzona nagrodą Prezesa Rady Ministrów (1973).

Opr. Janusz Legoń
 

Bibliografia

Wybory dramatów

• Świrszczyńska, Anna, Teatr poetycki, Kraków – Wrocław 1984 [obejmuje: Orfeusz; Misterium piętnastowieczne; Czarny kwadrat; Człowiek i gwiazdy; Święty i diabeł; Rozmowa z własną nogą].
• Świrszczyńska, Anna, Orfeusz. Dramaty, wybór i wstęp Ewa Guderian-Czaplińska; oprac. tekstów Maria Kozyra, Warszawa 2013. (Dramat polski. Reaktywacja ). [Obejmuje: Orfeusz; Czarny kwadrat; Człowiek i gwiazdy; Rozmowa z własną nogą; Święty i diabeł; Awantura na wczasach].

Opracowania

• Guderian-Czaplińska, Ewa, Teoria (i praktyka) śmiechu. Dramaty Anny Świrszczyńskiej. [w:] Świrszczyńska, Anna, Orfeusz. Dramaty, wybór i wstęp Ewa Guderian-Czaplińska; oprac. tekstów Maria Kozyra, Warszawa 2013, s. 7-38.
• Ingbrant, Renata, From Her Point of View: Woman's Anti-world in the Poetry of Anna Swirszczynska. Stockholm 2007. „Acta Universitatis Stockholmiensis. Stockholm Slavonic Studies”. [T.] 38. 
• Miłosz, Czesław, Jakiegoż to gościa mieliśmy. O Annie Świrszczyńskiej, Kraków 2012.
• Stawowy, Renata,  „Gdzie jestem ja sama”: o poezji Anny Swirszczyńskiej, Kraków 2004.
• Srebrny, Stefan, Z inspiracji antycznych w dramacie polskim XX w.: S. Wyspiańskiego „Pwrót Odysa” i „Orfeusz” Anny Świrszczyńskiej. [w:] tegoż: Teatr grecki i teatr polski, Warszawa 1984.
• Waszkiel, Halina, Anna  Świrszczyńska [w:]  tejże, Dramaturgia polskiego teatru lalek, Warszawa  2013. (Studia o Teatrze ; 7) s. 136-138, fot. s. 136; s. 340-341.

Wideo

Dyskusja o dramatach Anny Świrszczyńskiej, wydanych w serii Dramat polski. Reaktywacja. 

20 października 2014 w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie odbyła się dyskusja o dramatach Anny Świrszczyńskiej wydanych pt. Orfeusz. Dramaty w serii Dramat polski. Reaktywacja Wydawnictwa Instytutu Badań Literackich. W spotkaniu wzięli udział: Małgorzata Borowska (filolożka klasyczna, UW), Ewa Guderian-Czaplińska (UAM, autorka wyboru Orfeusz. Dramaty),  Maciej Jaworski (historyk literatury, UW), Łukasz Lewandowski (aktor), Paweł Passini (reżyser). Jacek Kopciński (IBL PAN, redaktor naukowy serii Dramat polski. Reaktywacja, szef Ośrodka Badań nad Polskim Dramatem Współczesnym).