Artykuły

Życie Kazimierza Brandysa, autora "Matki Królów", "Jak być kochaną", "Nierzeczywistości" - to przykład drogi od fascynacji komunizmem do działalności opozycyjnej. 11 marca minie 10 lat od śmierci pisarza.

- Brandys przeżył jako pisarz całą właściwie historię polskiej literatury po wojnie. Przechodził przeróżne etapy w swojej twórczości - także socrealistyczny. Odwrót od tej poetyki rozpoczął w powieści "Doktor Faul", później dał się poznać jako działacz demokratycznej opozycji - wspominał Brandysa Piotr Kuncewicz.

Kazimierz Brandys urodził się w 1916 roku w Łodzi w rodzinie zasymilowanych żydowskich intelektualistów, jego starszy brat - Marian - także został pisarzem. Przed wojną, jako student prawa na UW, Kazimierz działał w lewicowych organizacjach studenckich, okupację przeżył na aryjskich papierach w Warszawie i w Krakowie. Po wojnie lewicowe sympatie pchnęły go w sam środek krystalizującego się właśnie środowiska nowej inteligencji, w 1946 roku wstąpił do partii. Brandys był redaktorem marksistowskiej "Kuźnicy", pisał też powieści socrealistyczne (m.in. "Obywatele"), ale powoli ogarniały go wątpliwości co do słuszności obranej drogi.

Jeszcze we wrześniu 1955 roku opublikował w "Nowej kulturze" tekst "Nim będzie zapomniany", paszkwil na świeżego emigranta, Czesława Miłosza, ale już wydając dwa lata później "Matkę królów", opowieść o budowniczych, a zarazem ofiarach komunizmu, Brandys znalazł się wśród heroldów politycznego przełomu. Publikacja przez wiele lat nie mogła się doczekać ekranizacji. Nie miała też wznowień. Dopiero w 1981 roku reżyser Janusz Zaorski otrzymał zezwolenie cenzury na jej filmową adaptację. Powstał obraz pod tym samym tytułem, który z powodu wprowadzenia stanu wojennego kilka lat spędził na półce cenzorskiej.

"Jest dość istotna różnica między człowiekiem, który zmienił przekonania, a człowiekiem, który zmienia orientację. Nie ma wątpliwości, że zmieniłem przekonania" - pisał Brandys, wspominając ten okres życia. Odtąd związany był z liberalnym skrzydłem polskiej inteligencji, w 1966 roku wystąpił z partii w proteście przeciwko represjom wobec Leszka Kołakowskiego. W tym okresie pisarz zaczął mieć problemy z atakami oficjalnej krytyki i redukcją nakładów książek.

W twórczości Brandysa zaczął się nowy okres: od 1957 roku publikowane były kolejne części "Listów do pani Z.", trzy lata później wydano tom opowiadań pt. : "Romantyczność" (z "Jak być kochaną"), kolejne książki Brandysa to m.in. "Bardzo starzy oboje" (1965), "Dżoker" (1966) i "Rynek" (1968) i najbardziej znana powieść tego pisarza "Wariacje pocztowe" (1972).

W połowie lat siedemdziesiątych Brandys podpisał "Memoriał 101" przeciwko zmianom w konstytucji RP, zaangażował się w działalność KOR, był też redaktorem drugoobiegowego "Zapisu", gdzie po raz pierwszy ukazały się fragmenty powieści "Nierzeczywistość", mającej formę wywiadu, w którym polski intelektualista wyjaśnia amerykańskiemu socjologowi, czym jest życie w komunizmie. "Była to okazja, aby sobie samemu wyjaśnić wiele rzeczy" - pisał Brandys. Bohater "Nierzeczywistości", alter ego autora, tłumaczy się z flirtu z totalitarnym ustrojem, pokazuje splot okoliczności historycznych, który doprowadził uczciwego wobec siebie człowieka do opowiedzenia się po niewłaściwej stronie.

W 1981 roku Kazimierz Brandys wyemigrował do Francji i osiadł w Paryżu, gdzie zastało go wprowadzenie stanu wojennego. W tym okresie współpracował "Zeszytami Literackimi", publikował tam fragmenty przygotowywanych do druku książek. W tym okresie Brandys wydał m.in. "Miesiące" (1981), "Sztukę konwersacji" (1990) i "Zapamiętane" (1995) - książkę, w której pisarz wraca do lat dzieciństwa, swych żydowskich korzeni, przywołuje lata wojny. Marian Brandys zmarł w Paryżu wiosną 2000 roku.

W 10 rocznicę śmierci pisarza wydawnictwo Prószyński i S-ka wznawia dwa najgłośniejsze utwory Kazimierza Brandysa - "Matkę królów" i "Jak być kochaną". W serii "Kanon na koniec wieku" przypomniana zostanie natomiast "Nierzeczywistość".