Horsztyński
W zetknięciu z tym dramatem przychodzi na myśl łacińskie przysłowie, które po polsku wykłada się: i książki mają swoje losy. Sztuki dramatyczne także. Powstały w 1835 roku, w okresie, który w twórczości J. Słowackiego zapisał się m. in. "Kordianem", "Balladyną", nigdy za życia poety nie był "Horsztyński" opublikowany. W spuściźnie Słowackiego rękopis dramatu nie posiadał karty tytułowej, brak było paru kart ze środka utworu a także scen końcowych. Pozostanie więc już nierozstrzygniętą zagadkę, jaki finał zgotował Słowacki swojemu bohaterowi, jakimi wreszcie motywami uzasadniał ważkie decyzje postaci. Podejmowano próby rekonstrukcji dramatu. Dopisywano zakończenie przynoszące różne wersje losów Szczęsnego. Próbowano dopowiedzieć do końca dzieje i innych postaci. Proponowano także inne tytuły ("Kossakowcy", "Dramat bez tytułu") jako że tytuł nadany przez autora nie zachował się. Wszelkie te zabiegi nie wydają się jednak uzasadnione i potrzebne. I w tej wersji, jaką dysponujemy, dramat to bowiem wielkiego formatu, dzieło ważkie, świecące blaskiem pierwszej jasności. Dramat romantyczny poza tym był strukturą otwartą. Wiele wątków pozostawiał niejako w zawieszeniu. Zasada jego konstrukcji nie opierała się o jasno i precyzyjnie nakreśloną fabułę, w której wszystkie elementy musiały być powiązane według przyczynowego wynikania. "Horsztyński" jest także niewątpliwie przede wszystkim wielkim uogólnieniem spraw narodu a nie tylko opowieścią o jakichś wydarzeniach czy postaciach. Splotły się w nim jednostkowe losy, tragedie ludzi z burzliwymi dziejami epoki, z najbardziej jej żywotnymi problemami, konfliktami. Wypadki dramatu rozgrywają się w roku 1794, przy wtórze narastającego rewolucyjnego wrzenia, w przededniu wybuchu w Wilnie powstania pod wodzą Jakuba Jasińskiego. Ogarnia ono swą falą wszystkich aktorów dramatu. Postawi przed koniecznością wyboru postać wiodącą, Szczęsnego Kossakowskiego, człowieka poszukującego, wątpiącego, pełnego rozterki. Nazywano go polskim Hamletem. Wiele jest niewątpliwie jednak kluczy do tej postaci, podobnie jak i do całego dramatu, który w swojej bogatej tradycji scenicznej miał już wiele interpretacji i odczytań.
