Artykuły

Mykwa jest naczyniem z wodą służącą rytualnemu oczyszczeniu. Czy jest też udaną metaforą rozliczenia z krwawą historią Jedwabnego? - o "Mykwie" w reż. Moniki Dobrowolańskiej Teatru Polskiego w Poznaniu, premierze II Europejskich Spotkań Teatralnych Bliscy Nieznajomi w Poznaniu pisze Mateusz Tłok z Nowej Siły Krytycznej.

Nadpobudliwy, naspeedowany, natrętny, narzucający się nacjonalista w swych narkotycznych, chaotycznych ruchach zwie się Krzysiem (Łukasz Chrzuszcz) i jest przedstawicielem mojego pokolenia. Interesują go pieniądze dziadka, pasjonuje go tradycja, kocha polski naród, nienawidzi Żydów. Aktorsko Chruszcz starał się wykrzesać wszelkie aspekty fanatycznego narkusa. Nie pomogło. Nie spodobało mi się proste zestawienie skin-Żyd-Polak oprawca. Układ ten nie dość, że oczywisty - to wyczerpywany i rozszarpywany w kulturze na różne sposoby - w tekście Rowickiego nie wnosi nic nowego. Nie zgadzam się z przedstawianiem młodych na scenie (tylko) jako pustych radykałów, zepsutych głupców. Czy młodzież jest aż tak straszna? Dlaczego Krzyś jest tylko kolejną wizją zideologizowanego ćpuna, a Agnieszka (Anna Walkowiak) anorektyczką ze światem w komórce?

Stereotypy, z którymi autor nie podejmuje dialogu, gry to nie jedyny problem spektaklu. Zabrakło dystansu. Poważne, martyrologiczne, przejmujące do bólu i jednostronne podjęcie tematu paradoksalnie oddaliło od niego. Czy "współczesny Polak" musi żyć z poczuciem winy za krzywdy dawno wyrządzone? Spektakl pokazuje uczestnika rzezi, dręczonego marami przeszłości, stopniowo rozpoznającego w sobie mordercę, dla którego nie ma usprawiedliwienia - z drugiej strony widzimy młodych sądzących arbitralnie, nie znających tematu z autopsji, mających do niego stosunek obojętny lub bardzo skrzywiony. Jaki jest efekt? Epatująca zmora złego Polaka, która każe czuć się współwinnym i współodpowiedzialnym. Żołnierze obchodzący, przyglądający się widowni w groźny i nieufny, ale ostatecznie dziękczynny sposób, czynią z widza podejrzanego, nieobliczalnego, winnego. Klisze w połączeniu z tą "osobistością", wagą i powagą powodują wrażenie nieprawdziwości, onanizowania się zadanym cierpieniem.

Traumatyczny proces retrospekcji, konfrontacje z duchami ofiar działają jak sumienie. Skacząca na skakance dziewczynka w białej sukience, dowódca z żołnierzami na smyczy, akt gwałtu, Żyd w przebraniu księdza nakłaniający do spowiedzi to rodzaj terapii potęgowania i dręczenia się historią. Prowadzi to do załamania, poddania się, przyznania i prośby o przebaczenie. Wszystko dzieje się w scenerii bladych świateł, blaszanego, szarego i pusto brzmiącego jak bęben nieba/dachu, załamującego się w stronę horyzontu, podłoża ciemnego i szorstkiego, choć miękkiego i opadającego, niby równia pochyła, w kierunku widza. Ziemię przebija drzewko bez liści, z jabłkami. Tak wyjałowiony, biblijny krajobraz przenosi Jedwabne w wymiar bardziej uniwersalny, staje się miejscem poznania gorszej strony tożsamości naszego społeczeństwa.

Autor nie pyta o najciekawsze - co spowodowało taki bieg wydarzeń, jakie siły kierowały ludźmi, którzy z własnej woli i inicjatywy posunęli się do tak drastycznych czynów. Jaki strach pcha grupę do bezwzględnego mordu? Jakie oczekiwania towarzyszą podejmowaniu znienawidzonych, nazistowskich metod? Autor nie porusza aspektów politycznych, dyplomatycznych, międzynarodowych, nie odsłania też palety barw współczesnych problematyk związanych z historią. Poprzez polaryzację na bezpośrednich uczestników i pokolenie nieświadomych baranów, poprzez skupienie na przeżywaniu, powtórnym doświadczaniu i psychicznym uzewnętrznianiu, otrzymuje przewidywalny w przebiegu i środkach teatralnych efekt. Nie sądzę, by spektakl zajął ważniejsze miejsce w dyskursie estetycznym czy etycznym. To zaledwie ilustracja ku przestrodze popełniania zbrodni, namiastka kary jaka mogłaby nas spotkać. Polecić mogę jedynie grę aktorską. Wystarczy?