Artykuły

W obszernej światowej literaturze operowej najczęściej wykorzystywana jest tematyka włoska, francuska, hiszpańska, sporo jest też starożytności. Natomiast stosunkowo rzadko trafia się w librettach tematyka polska, czeska czy ruska. Oczywiście pomijamy w tym miejscu narodowych twórców. Spróbujmy dzisiaj prześledzić operowe polonica w wielkiej i znanej literaturze operowej. Jednym słowem - jak wyobrażali sobie Polskę i Polaków kompozytorzy i libreciści różnych epok i nacji, znając nas najczęściej tylko z opowiadania - pisze Adam Czopek w Naszym Dzienniku.

Listę operowych poloniców otwiera popularna przed laty "Lod?oska" Lugi Cherubiniego, komedia heroiczna włoskiego kompozytora, której akcja rozgrywa się ok. 1600 roku w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Głównym bohaterem opery jest hrabia Floreski, który wraz ze służącym Varbelem poszukuje zaginionej w niewyjaśnionych okolicznościach ukochanej Lodo?ski. Oczywiście jak w dziełach tego gatunku wszystko kończy się szczęśliwie, para głównych bohaterów po wielu perypetiach odnajduje się i odzyskuje wolność. Prapremiera opery, która odbyła się 18 lipca 1791 roku w Paryżu, okazała się wielkim sukcesem kompozytora. W sumie odbyło się 200 przedstawień, co było astronomiczną - na owe czasy - liczbą.

Prawie z tego samego okresu pochodzi "Beniowski, albo Wygnańcy z Kamczatki" Fran?ois Bo?eldieu, opera, której premiera odbyła się w czerwcu 1800 roku w Paryżu. Jej treścią są barwne dzieje tytułowego bohatera, znanego podróżnika i poszukiwacza przygód. Jednak najbardziej polska opera skomponowana przez francuskiego kompozytora to "Król mimo woli" Emmanuela Chabriera, uchodząca za najwybitniejsze dzieło tego kompozytora. Akcja dzieje się w Polsce podczas krótkiego panowania Henryka Walezego. Jednak libreciści: Emile de Najac i Paul Burani, nie mieli zielonego pojęcia o polskich realiach, więc popełnili sporo gaf. Największą jest fakt, że bohatera opery nie łączy absolutnie nic z historycznym Walezjuszem oraz wiedeński walc tańczony przez polską szlachtę na zamku wojewody Laskiego. W tej operze w usta ambasadora włoskiego Diuka de Fritelli włożono francuską opinię o nas: "Polak jest drażliwy, kłótliwy i zrzędny, zaś Polka o duszy pełnej ognia, ma wdzięk i piękność. Wszystko nas w niej uwodzi i zachwyca. Ma wszystko, by dać się pokochać - dlatego może się spodobać każdemu Francuzowi". No proszę, do dzisiaj nic się w tym względzie nie zmieniło. Polki nadal sieją spustoszenia w męskich sercach na całym świecie.

W 1874 roku w Mediolanie odbywa się premiera "Litwinów" Amilcare Ponchelliego. Literackim pierwowzorem tej opery jest "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Libretto napisał Antonio Chizlanzoni. Pierwsze przedstawienie 7 marca 1874 roku w mediolańskiej La Scali prowadził znany dyrygent Franco Faccio. Polska publiczność poznała to dzieło, i to tylko w wersji koncertowej, w 1996 roku, a więc dopiero 122 lata po prapremierze. Było to wykonanie koncertowe zrealizowane 20 listopada z okazji otwarcia po odbudowie stołecznego Teatru Narodowego. Znacznie wcześniej, bo niespełna trzy lata po prapremierze, która odbyła się w listopadzie 1901 roku w mediolańskim Teatro Liryco, polska publiczność poznała operę "Chopin" Giacomo Orefice. Jej treścią jest oczywiście życiorys Chopina i jego burzliwy związek z George Sand. Na naszych scenach wystawiono tę operę ostatnio w maju 1997 roku w warszawskim Teatrze Wielkim.

Z polskim tematem zmierzył się - z fatalnym skutkiem - Giuseppe Verdi, którego druga opera "Un giorno di regno" - "Dzień królowania", podczas prapremiery w mediolańskiej La Scali poniosła sromotną klęskę. Tak wielkiej porażki nigdy więcej już Verdi nie musiał przeżywać, ale trudno się temu dziwić, bowiem treść tego dzieła, oparta o epizod dotyczący krótkiego panowania Stanisława Leszczyńskiego, jest wyjątkowo zagmatwana. Nie można jej jednak odmówić muzycznego piękna i typowo verdiowskiej melodyki. Znacznie wcześniej, bo w 1814 roku, wziął się za polski temat Rossini, co prawda jego "Zygmunt, król Polski" nie pozostawił większego wrażenia i po kilku latach został zupełnie zapomniany. Ale pozostaje satysfakcja, że wielki Rossini, a po nim równie znany Donizetti (operą "Zesłańcy z Sybiru") weszli do historii operowych poloników. Kompozytorzy, tacy jak Jean Nouges, Giuseppe Bezzi i Rupert Chapie, trzykrotnie sięgali po Sienkiewiczowskie "Quo vadis". Niestety, żadna z tych oper nie wytrzymała próby czasu i dzisiaj już nie można ich spotkać na żadnej scenie. Wytrzymała ją natomiast popularna od wielu lat operetka "Student żebrak" Carla Millöckera, której akcja dzieje się w Krakowie za panowania Augusta II Mocnego. Podobnie jest z drugą operetką "Polska krew" O. Nedbala rozgrywającą się w majątku ziemskim hrabiego Barańskiego. Trzecią operetką z polską tematyką jest "Polskie gospodarstwo" ("Polnische Wirtschaft") niemieckiego kompozytora Jeana Gilberta, skomponowana w 1910 roku, która też wielkiej kariery nie zrobiła. Nie wystawiono jej ani razu na naszych scenach.

Najczęściej jednak po polskie tematy sięgali kompozytorzy rosyjscy. Modest Musorgski w "Borysie Godunowie" jedną z bohaterek uczynił Marynę Mniszkównę, córkę wojewody sandomierskiego, na dworze którego tańczony jest wspaniały polonez. Cały III akt tej opery nazywany jest "polskim aktem". Michaił Glinka w "Iwanie Susaninie" ("Życie za cara") w drugim akcie tej opery przedstawia wielki bal w obozie polskich wojsk, z pięknym krakowiakiem i dwoma mazurami. Mikołaj Rimski-Korsakow, który operą "Pan wojewoda" składa hołd ukochanemu Chopinowi, w 1899 roku poprosił Ilię Tiumieniewa, by znalazł mu "polskie" libretto wolne od politycznych podtekstów, żeby operę można było wystawiać w Rosji i Polsce. No i trzy lata później otrzymał zagmatwany tekst powierzchownie traktujący o polskiej szlachcie. Znacznie więcej polskich akcentów odnajdujemy w muzyce tej opery: Chopinowski nokturn oraz taneczne rytmy poloneza, mazurka i krakowiaka. Okazuje się jednak, że nie tak znowu rzadko polska tematyka pojawia się w operowych librettach.