Artykuły

TA sztuka głośnego obecnie we Francji autora, Jean Geneta, na­leży do trudnych, o mocnym podkładzie filozoficznym nawet w pewnym sensie elitarnych utworów, chociaż porusza temat godny jak najszerszego rozpo­wszechnienia.

Genet ukazuje teatr w teatrze, a raczej podwójny teatr w teatrze. Na scenie bowiem Murzyni, z których część gra ludzi białych, odgrywają dramat dziejący się między białymi a czarnymi: scenę, w której Murzyn bez żadnego powodu, tylko z nie­nawiści do białych dusi biąłą ko­bietę oraz sceny prześladowania Mu­rzynów przez białych.

Jeden i drugi dramat jest zmy­ślany przez Murzynów, ale poza nimi kryje się, obok niewidzialnego dra­matu zdrajcy-Murzyna, prawdziwa, trwająca już wieki tragedia.

Tragedia podziału ludzi na wrogie sobie rasy. Prześladowania i podboju jednych przez drugich.

Systemu kolonializmu. Nienawiści.

A tragedii tej towarzyszy nieubłagana, groźna dla białego świata za­powiedź przebudzenia się czarnych do czynu.

Jeżeli szerzej spojrzymy na "Mu­rzynów", odczytamy w nich sztukę filozoficzną o ucisku człowieka przez człowieka, o straszliwej , ludzkiej krzywdzie.

Najbrudniejszą i najbardziej odbie­gająca od tej, do której widz teatral­ny się przyzwyczaił, jest forma tej sztuki. Parodia? Satyra? Groteska? Czy może błazenada, jak brzmi pod­tytuł samego autora.

Chyba wszystkiego po trosze, ale najmocniej przemawia do nas dra­mat i to nie pozbawiony miejscami głębokiej poezji.

Czy należało tę niełatwą sztukę wy­stawić na naszej scenie? Znakomicie zredagowany program Teatru Ateneum ukazuje nam kulisy pertrak­tacji z autorem, który... był prze­ciwnego zdania.

Napisał sztukę przede wszystkim dla wszystkich Murzynów świata i jak donosi w swym liście do tłumaczów "nie do białych więc należy decydo­wanie o tym, czy wolno im, czy nie, udawać na scenie perfidne stosunki ofiar i katów".

Mimo to Ateneum sztukę wysta­wiło, a motywem było zapewne, prócz chęci zapoznania naszej pu­bliczności z głośnym na Zachodzie utworem, wielka ludzka antyrasistowska wymowa tej sztuki.

Słusznie postąpił teatr, powierzając "Murzynów" śmiałemu i twórczemu reżyserowi, jakim jest Zygmunt Hübner. Miał on bowiem do poko­nania nie lada trudność: oto w tea­trach zachodnich aktorami tej sztuki byli wszędzie autentyczni Murzyni. U nas z braku takich artystów wy­tworzyła się sytuacja, w której biali udają Murzynów, udających białych.

Bardzo to skomplikowane i nie pomaga w czytelności spektaklu.

Ale w granicach swoich możliwo­ści zrobił Hübner wiele właśnie po to, by widz odczytał myśl autora - na­prawdę godną odczytania.

Aktorzy pomagali w tym reżysero­wi z zapałem. Hanna Skarżanka w roli Murzynki Felicji wyglądała na swym podniesieniu, jak złowrogi bożek murzyński, a jej "Dahomei! Dahomei!" przejmowało dreszczem trwogi przed nieznanym nam świa­tem Czarnego Lądu. Elżbieta Kępiń­ska była, jak każe autor, wyuzdaną Cnotą, Alfreda Sarnawska i Krysty­na Bryl w rolach Śnieżki i Bobo stworzyły każda inny typ młodych Murzynek.

Ciężar widowiska spoczywał po trosze na barkach Stefana Śródki w roli Archibalda i Stanisława Libnera w ośmieszonej roli nieszczęsnego Dioufa. Roman Wilhelmi grał Wioskę wy­raziście, oscylując między udawaniem mordercy a kochanka, a Saint Na-zaire miał przedstawiciela w Teodorze Genderze. Tak wyglądała grupa murzyńska, stosunkowo łatwiejsza do zagrania.

Większe trudności mieli przedsta­wiciele owej grupy białych, którzy, jak to już było wspomniane, byli jak gdyby w potrójnym przeobraże­niu (z białych w Murzynów i z Mu­rzynów w białych). Tu, obronną ręką wyszła Krystyna Borowicz w roli Królowej jakiegoś imperialistycznego państwa, w miarę władcza, w miarę histeryczna i czuła. Groźnym Gu­bernatorem był Jan Matyjaszkiewicz. Groteskowym Sędzią - Wojciech Rajewski, a uroczystym Misjonarzem Marian Kociniak.

Stroje, ściśle według wskazówek autora, oraz pomysłowe dekoracje stworzyła Ewa Starowieyska. Przekład znakomity.