Emeryci nie na swoim miejscu
Przy całej dziwności, nadmiernej szczegółowości i zamierzonego braku oszlifowania artystycznego, spektakl Klaty wzbudza ogromną zawiść. Bo nikt i nigdy nie wystawił takiego spektaklu w Rosji. Bo zanim rosyjska nowaja drama przejdzie wszystkie "dziecięce" problemy narkomanii, bezrobocia i prostytutek, to świadków zdarzeń podobnych do opisanych w "Transferze!" nie będzie już można odnaleźć - o "Transferze!" Klaty pokazanym w Moskwie pisze Ałła Szenderowa w czasopiśmie "Kommiersant".
W dokumentalnym spektaklu, pokazanym na scenie Centrum im. Meyerholda w ramach moskiewskiego Festiwalu Nowaja Drama, polski radykał Jan Klata postanowił wrócić 60 lat wstecz - do tego dnia, kiedy uczestnicy konferencji jałtańskiej porozumieli się o przesunięciu granic Polski.
"Co się stało z polskimi oficerami, wziętymi do niewoli? - Nie wiem. Z natury jestem romantykiem. - Ale co z oficerami?! - A nie wiem, porozjeżdżali się gdzieś." - rozmowy Churchilla ze Stalinem w sztuce Duni Funke i Sebastiana Majewskiego przypominają dialogi z teatru absurdu. Zresztą to absurdalne tło jest tylko ramą dla opowiadań żywych świadków zniszczenia Wrocławia - Niemców i Polaków, wspominających wydarzenia ze swojej młodości.
Bardzo starzy ludzie, niektórzy o kulach, niektórzy ledwo się poruszają, inni mocno trzymają się jeszcze na nogach, opowiadają, chyba pierwsze z brzegu historie, jakie im przyszły do głowy. Jak Polacy i Ukraińcy dzielili rzeczy po wygnanych do getta Żydach. Jak zmęczeni byli wycofujący się pod koniec wojny Niemcy - padali pod własne czołgi a na drodze zostawała breja z ich wnętrzności. Jak nacierający Rosjanie gwałcili pod rząd - Niemki, Polki, chore, brudne, wszystkie. A potem jeszcze prowadzili z nimi serdeczne rozmowy - skarżyli się na okrucieństwo Niemców wobec rosyjskich cywili.
W spektaklu jest tylko troje profesjonalnych aktorów. W ich groteskowym wykonaniu uczestnicy konferencji jałtańskiej przypominają marionetki z kabaretowej szopki. Potwierdzając swoją sławę teatralnego DJ reżyser umieścił ich na podwieszonej nad sceną platformie, a w zasadzie parkiecie do tańca, migającym neonowymi światłami. W czasie pauz muzycznych "wielka trójka" zamienia się w grupę rockową: Stalin z Churchillem ostro przygrywają na gitarach elektrycznych, a przykuty do wózka inwalidzkiego Roosevelt wtóruje im na syntezatorze. Resztę czasu światowi liderzy spędzają na grze w karty, dowcipkowaniu i kłóceniu się o nowy porządek świata.
Oczywiście najśmieszniejsze repliki dostaje Stalin: najpierw przez roztargnienie wznosi toast za Hitlera, potem mówi coś w stylu "O ludzi trzeba troszczyć się do końca" i proponuje omówienie kwestii polskiej. Oczywiście trójca nie posiada mapy. Jak więc przesunąć polskie granice na zachód? Churchill rozwiązuje problem z pomocą zapałek: "A jeśli Polacy się obrażą? - odzywa się Roosevelt. "A niech tam"
Żywi świadkowie opowiadają, co wyszło z tego "a niech tam": jak ich wyganiano z domów, zapychano do wagonów, wieziono pod Kraków i kwaterowano do innych rodzin. Ale ich ospałe opowiadania nie wytrzymują porównania z bajdurzeniem Stalina i Churchilla. Nie postawione głosy pod koniec dwugodzinnego spektaklu brzmią coraz bardziej monotonnie. W finale, kiedy staruszka w chustce na głowie, siedząc tuż przed pierwszym rzędem odczytuje listę mieszkańców swojej wioski, wyjaśniając kto był Polakiem, kto Rosjaninem, szereg nieznanych imion wywołuje obojętność i zmęczenie, jak po długim spacerze po cmentarzu.
Zresztą w czasie ukłonów reżyser wyprowadza staruszków pojedynczo, dając każdemu możliwość, by choć przez chwilę poczuli się, jak gwiazda - do zmęczenia dołącza o ile mocniejsze uczucie. Przy całej dziwności, nadmiernej szczegółowości i zamierzonego braku oszlifowania artystycznego, spektakl Klaty wzbudza ogromną zawiść. Bo nikt i nigdy nie wystawił takiego spektaklu w Rosji. Bo zanim rosyjska nowaja drama przejdzie wszystkie "dziecięce" problemy narkomanii, bezrobocia i prostytutek, to świadków zdarzeń podobnych do opisanych w "Transferze!" nie będzie już można odnaleźć.
